GÖÇMEN VE SIĞINMACILARLA SOSYAL HİZMET

Göçün işçi gönderen ülke ile ilgili nedenlerinden de söz etmemiz gerekir. İşçi gönderen ülkelerin ortak özelliği nüfuslarına yeterli sayıda iş yeri ve gelir sunamayan az gelişmiş ekonomilere sahip olmalarıdır. Ancak göç, başlangıçta bu ülkelerdeki göreli iyi eğitime ve mesleğe sahip, bir işte çalışan genç insanların gitmesi şeklinde gerçekleşmiş ve bu durum ülke için bir kayıp yaratmıştır.

Asimilasyon baskıcı ve devletin tek yönlü olarak zorunlu uyumu dayattığı bir süreci ifade etmektedir. Göçmenlerin topluma tek yönlü bir adaptasyon süreciyle dâhil edilme politikasıdır.

Entegrasyon, uyum ya da bütünleşme kavramları göçmenlerin geldikleri toplumda ekonomi, kültür ve siyaset alanlarına gönüllü olarak katılımlarını ve çoğunluğun değerlerini ve düşünce kalıplarını benimsemesi sürecini ifade etmektedir.

Kademeli ayrımcılık modeli Almanya, Avusturya ve İsviçre gibi Batı Avrupa’da ilk misafir işçi getiren ülkelerde uygulanmaktadır. Kademeli ayrımcılık, ulusun hakîm tanımının do­ğum ve soy birliğine dayandığı ülkelerde bulunmaktadır. Kan bağı esasına dayalı oldukça kapalı bir vatandaşlık anlayışına sahip olan ve etnisist duyguların güçlü olduğu Almanya’da bu kültürelci bakış oldukça yaygındır.

Çok kültürlülük politikasının temel hedefi ülkedeki farklı etnik, dinî ve kültürel geçmişten gelen insanların bu farklılıklarından doğan tüm hakların tanınması, saygı görmesi ve garanti altına alınmasıdır. Çok kültürlülük politikası, belli temel değerlere uyum göstermesi beklenmesine rağmen, göçmenlere farklılıklarını bırakmaları beklenmeksizin tüm sosyal alanlarda eşitlik verilmesi anlamına gelmektedir.

Göçmenlerin topluma entegrasyonunu kolaylaştırmak için devletin nasıl bir sosyal politika uygulayacağı konusu göçmen ülkelerinin çoğunda tartışmalı bir meseledir. Çün­kü göçmenlere yönelik özel sosyal politikalar, üzerinde iyi düşünülmeden uygulandığında ayrımcı sonuçlar da üretebilmektedir. Örneğin, sadece göçmen öğrenciler için özel sınıflar kurulmasını öngören Alman eğitim sistemindeki yabancılar eğitimi, göçmen ailelerin ço­cuklarının okulda başarısız olmalarına, eğitim düzeylerinin düşmesine, Alman öğrenci­lerle iletişimde zorlanmalarına yol açarken topluma entegrasyonlarını da zorlaştırmıştır.

İngiltere, Fransa ve Amerika Birleşik Devletleri gibi ülkeler ise ikinci gruba dâhil olan ve göçmenlere yönelik özel sosyal politikaları reddeden ülkelerdir. Amerika’da göçmenle­re yönelik özel sosyal politikalar gereksiz bir hükûmet müdahalesi olarak görülür. Bunun­la birlikte, ülkedeki göçmenler eşit fırsatlardan ve pozitif ayrımcılıktan yararlanmaktadır.

Çözüm Avustralya, Kanada, İsveç, Hollanda göçmenler ve azınlıklar için aktif sosyal politi­ka izleyen ülkelerdir. Bu ülkelerin temel varsayımı, bu tarz özel sosyal politikaların ay­rışmaya yol açmayacağı, tam tersine başarılı entegrasyonun önkoşulunu oluşturacağıdır. Çünkü göçmenlerin ve etnik azınlıkların içerisinde bulundukları durum, hem kültürel ve toplumsal farklılıkların hem de kurumsal ve gayriresmî ayrımcılık dolayısıyla toplumsal katılımın önüne konulan engellerin bir sonucu olarak görülmektedir.

Yeni ırkçılık kavramını 1981 yılında yayınladığı kitabında ilk kez Martin Barker kullanmıştır. Barker, kitabında yeni tür ırkçılıklarda artık eskisi gibi “biyolojik açıdan aşağılık” olmanın vurgulanmadığını, esas önemli olanın kültürel farklar olduğunu yazmıştır. Yeni ırkçılık, birbirine benzemeyen grupların barışçıl bir şekilde birlikte yaşamasının doğal olmadığını hatta bazıları çeşitli kültürel grupların ayrı yaşamasını savunmaktadır.

Etnik niş ekonomilerinin olumlu işlevlerine odaklanan karşıt bir görüş de etnik niş ekonomilerinin göçmenlerin başarılı bir meslek kariyeri için zemin hazırladığını ya da “düzenli” iş gücü piyasasında başarılı bir geçiş yapabilmek için etkili bir destek olabileceğini savunmaktadır. Kendi etnik toplulukları tarafından sunulan sosyal sermaye, göçmenlerin iş gücü piyasasına girişte karşılarına çıkan engelleri aşmalarına ve çeşitli deneyimler kazanmalarına yardımcı olmaktadır. Bu bakış açısı “aracı azınlıklar teorisi” olarak da adlandırılmaktadır. Bu kurama göre, bir etnik göçmen grubun ekonominin belli bir dalında uzmanlaşması, çoğunluk grubun içerisindeki sosyal ve ekonomik konumunu iyileştirmesi için başarılı bir stratejidir.

Göçün tarihsel olarak geçmişteki ve 20. yüzyıldaki nedenlerine bakıldığında, kapitalizmin dünya çapında egemenliğini kurma sürecinde bu gelişimin asli unsuru olarak kapitalist birikim sürecinin yayılmacı niteliğinin ve işverenlerin iş gücü maliyetlerini düşük tutma isteğinin uluslararası düzeyde iş gücü talebine, dolayısıyla emek göçüne yol açtığı görülür.Küreselleşmeyle birlikte merkez ve çevre ülkeler arasındaki ilişkilerin sıkılaşması da uluslararası göçü desteklemektedir,  ünkü dünya ekonomisinin merkezlerinde de iş gücü piyasalarının esnekleşmesi ve enformelleşmesiyle özellikle hizmet sektöründe göçmen iş gücüne ihtiyaç duyulmaktadır. İletişim ve ulaşım alanındaki teknik gelişmeler göçü kolaylaştırıp, ucuzlaştırmış, daha önce göç eden yakınların sunduğu sosyal ağlar göç etmeyi daha kolay hâle getirmiştir.

Küreselleşmenin ekonomik, toplumsal ve siyasal alanda yol açtığı değişikliklerin dışında Avrupa ülkelerinin de içinde yer aldığı gelişmiş ülkelerde nüfus artış hızının çok yavaşladığı hatta kimi ülkelerde negatif olduğu ve nüfusun mutlak anlamda gerilediği bilinmektedir. Genç nüfusun toplam nüfus içindeki payı azalırken yaşlı nüfusun payının artmasının iş gücü piyasaları açısından çok önemli sonuçları olmuştur. Halen yüksek işsizlik oranları iş gücü piyasalarına damgasını vursa da 21. yüzyılın ilk yarısında (2015’ten sonra) iş gücü açığının büyümesi kaçınılmaz görülmekte, bu açığın kapatılmasında iş gücü göçü önemli bir araç olmaya aday gözükmektedir (Toksöz, 2006).

İşçi gönderen ülkelerin ortak özelliği nüfuslarına yeterli sayıda iş yeri ve gelir sunamayan az gelişmiş ekonomilere sahip olmalarıdır.

ABD, Kanada, Avustralya ve Yeni Zelanda gibi uzun yıllardır göçmen ülkesi olarak tanımlanan ülkelerden farklı olarak Avrupa devletleri, göçmenlerin ve onların çocuklarının uyumları konusunda daha başarısız görünmektedir. Almanya, Fransa, İngiltere, Hollanda ve Belçika gibi devletler göçmenlerin uyumu konusunda özellikle 2. Dünya Savaşı sonrasında, birtakım tecrübeler edinmişlerdir. Sözgelimi Almanya, neredeyse 2000’li yıllara kadar resmî olarak göç alan bir ülke olduğunu kabul etmediğinden, göçmenlerin toplumsal, ekonomik, siyasal ve kültürel süreçlere uyumları konusunda belirgin politikalar üretmemiştir. Öte yandan, Fransa ise sahip olduğu cumhuriyetçi anlayış nedeniyle göçmenlerin uyumuna ilişkin daha çok asimilasyoncu bir model uygulamıştır. Belçika ise sahip olduğu farklı kültürel özellikler nedeniyle (Flaman ve Valon kültürleri) bir yandan cumhuriyetçi asimilasyonist modeli bir yandan da demokratik çok kültürcü modeli benimsemiştir. Hollanda ise geçmişten gelen soya dayalı nitelikteki sömürgeci geleneğin devamı niteliğindeki çok kültürcü modeli benimsemiştir. Öte yandan yine sömürgeci bir geçmişe sahip olan Birleşik Krallık ise çok kültürcü modelin uygulandığı başka bir örnek olmuştur (Kaya, 2014: 12).

Asimilasyon kavramı ilk olarak Amerika’da Şikago Okulu sosyologlarından Robert Park’ın bir göç ülkesi olan Amerika’da birleştirici bir ulusal kimliğin inşası üzerine yaptığı çalışmalarda kullanılmıştır (Kivisto, 2005; Unutulmaz; 2012). Asimilasyon kavramı, genellikle devletin göçmen/farklı toplulukları ev sahibi toplumun değerleri etrafında benzer hâle getirmek çabası anlamında kullanılmaktadır. Bu anlamda, bütün farklı etnik gruplardan çoğunluğun sahip olduğu egemen kültür, dil ve değerleri kazanarak benimsemeleri beklenmektedir. Asimilasyon anlayışı, çoğunluğun değerlerinin ve dilinin farklı etnik gruplara dayatılması şeklinde uygulandığından sosyolojik ve politik olarak kabul görmeyen bir yaklaşımdır

Kademeli ayrımcılık modeli Almanya, Avusturya ve İsviçre gibi Batı Avrupa’da ilk misafir işçi getiren ülkelerde uygulanmaktadır. Kademeli ayrımcılık, ulusun hakim tanımının doğum ve soy birliğine dayandığı ülkelerde bulunmaktadır. Kan bağı esasına dayalı oldukça kapalı bir vatandaşlık anlayışına sahip olan (ius sanguinis) ve etnisist duyguların güçlü olduğu Almanya’da bu kültürelci bakış oldukça yaygındır. Bu modelde, baskın grup, göçmenleri ve onların çocuklarını sahip oldukları kültürel farklılıklardan dolayı ulusun üyeleri olarak kabul etmekte gönülsüzdür. Bu gönülsüzlük, dışlayıcı göçmen politikaları (özellikle aile birleşmelerinin kısıtlanması ve güvenli oturma statüsü verilmesinin reddi), vatandaşlığa kabul kurallarının kısıtlı olmasıyla sonuçlanır. Bu tür ülkeler bir göçmen ülkesi olduklarını asla kabul etmek istemezler. Kademeli ayrımcılık, göçmenlerin toplumun belli alanlarına (örneğin, emek piyasasına) dâhil edilip, diğer alanlarına (sosyal yardım sistemi, vatandaşlık ve siyasal katılım gibi) erişimlerinin reddedilmesi anlamına gelir.

Asimilasyon, eritme potası modeli ve entegrasyon modellerinin sonuç vermemesi ve göçmenlerin sosyal, ekonomik ve psikolojik ihtiyaçlarına cevap vermemesi nedeniyle çokkültürcülük politikaları gündeme gelmiştir. Aslında, çok kültürlülük politikaları, bir devlet politikası olarak ilk olarak Avusturalya, Amerika, Kanada gibi ülkelerde 1970’lerde gündeme gelmiş ve ardından Avrupa’ya yayılmıştır. Çok kültürlülük politikasının temel hedefi ülkedeki farklı etnik, dinî ve kültürel geçmişten gelen insanların bu farklılıklarından doğan tüm hakların tanınması, saygı görmesi ve garanti altına alınmasıdır. Çok kültürlülük politikası, belli temel değerlere uyum göstermesi beklenmesine rağmen, göçmenlere farklılıklarını bırakmaları beklenmeksizin tüm sosyal alanlarda eşitlik verilmesi anlamına gelmektedir (Castles ve Miller, 2008).

Göçmenlere yönelik uygulanan sosyal politikalar açısından ülkeleri kabaca üçe ayırabiliriz: Göçmenlere özel aktif politikalar uygulayan ülkeler; Göçmenlere özel sosyal politika uygulamayı reddeden ülkeler ve göçmenleri misafir işçi statüsünde gören ülkeler. Almanya ve Avusturya gibi ülkeler ise üçüncü gruba girmektedir ve göçmenlere bir gün evlerine dönecekleri anlayışıyla “misafir işçi” gözüyle bakan ülkelerdir.

Ekonomik köktencilik diyebileceğimiz neoliberalizmin dayattığı bireyciliğin ve acımasız rekabetin toplumların sosyal dokusunu ve sosyal devlet yapısını aşındırarak göçmen karşıtı bir iklimi yarattığını söyleyebiliriz. Neoliberal politikalar sayesinde emek piyasalarının esnekleşmesi, iş koşullarının kuralsızlaştırılması, iş güvencesizliğinin yaygınlaşması, ücretlerin düşürülmesi, sendikasızlaştırmanın egemen kılınması suretiyle göçmenler, emek piyasasının en ağır mağdurları hâline gelmektedir.

Kendi etnik toplulukları tarafından sunulan sosyal sermaye, göçmenlerin iş gücü piyasasına girişte karşılarına çıkan engelleri aşmalarına ve çeşitli deneyimler kazanmalarına yardımcı olmaktadır. Bu bakış açısı “aracı azınlıklar teorisi” olarak da adlandırılmaktadır. Bu kurama göre, bir etnik göçmen grubun ekonominin belli bir dalında uzmanlaşması, çoğunluk grubun içerisindeki sosyal ve ekonomik konumunu iyileştirmesi için başarılı bir stratejidir (Bonacich, 1980; aktaran Schmitdke, 2011). Buna göre, etnik niş piyasası göçmenleri çalıştırarak onlara sosyal ve ekonomik bazı fırsatlar sunarak göçmenler ve ev sahibi toplum arasında bir köprü görevi görmektedir. Bu bakış açısına göre, etnik niş ekonomileri kendi göçmenlerine iş fırsatları ve sosyal imkânlar sunarak göçmenlerin tümüyle toplumdan dışlanmasını ve marjinalleşmesini önlemiş olmaktadır.