GÖÇ SOSYOLOJİSİ

Eğitimli ve yüksek vasıflı kişilerin çalışmak ve yaşamak amacıyla kendi ülkesinin dışında bir ülkeye gitmesi süreci beyin göçü olarak adlandırılmaktadır.

Diaspora kavramı, bir etnik grubun, ulu-sun ya da belli bir inanç grubunun kendi yaşadıkları yurtlarından göç ederek başka ülkelerde azınlık olarak yaşamaları durumunu anlatmak için kullanılmaktadır.

…alıcı ülkelerin kalifiye göçmenlerin ülkesine vergi ödemesi söz konusu olamadı. Ayrıca, gelişmekte olan ülkeler karakteristik kendi sakinlerinin vergi sorunları ile karşı karşıya olduğu için göçmenlere ve/veya yer­leşik olmayanlara vergi uygulamak sorunlu olabi­lirdi. Yüksek vasıflıların hareketliliğini kısıtlamak daha kolaydır, ancak yüksek eğitimli nüfusun göç etme eğiliminin uzun vadede ülkeye olumlu kat­kıda bulunma olasılığı daha yüksek olduğundan, hareketliliğin kısıtlanması ülkedeki insan sermayesi stokunun uzun vadede seviyesinin düşmesi riskine yol açabilmektedir (Köşer-Akçapar, 2006: 11-12).

Beyin göçü kavramı, genellikle gelişmekte olan ülkelerden, sadece sanayileşmiş (ev sahibi) dünyaya fayda sağlayan yüksek vasıflı insanların tek yönlü bir hareketi olarak tanımlamaktadır.

Eğer beyin göçü, OECD’de yaşayan bir ülkenin üniversi­te mezunu vatandaşların oranı olarak tanımlanırsa, en akut beyin göçü sorunu olan 40 ülkeden 21’i Af­rika’dadır.

Oded Stark ve Edward Mountford gibi bilim insanları, yüksek vasıflı göçmenlerin ayrılma­sının, menşe ülkedeki insan sermayesi düzeyinde artışa yol açabileceğini ileri süren beyin kazancına odaklanırlar.

Lowell ve meslektaşları (2004) bu nedenle bugünün yetenekli göç olumlu ve olumsuz sonuç­larını tanımlamak için “beyin zorlanması” terimini önermektedir (aktaran, Köşer-Akçapar, 2006: 14).

Amerika Birleşik Devletleri’nde ikinci kategori için, yüksek vasıflı profesyoneller (H-1B vizesi) verilir. F türü vize tam zamanlı akademik eğitim veya dil eğitimi alan öğrenciler için, G vizesi Diplomat, uluslararası organizasyon, BM ve benzeri organizasyonlar için, E2 vizesi yatırımcılar ve tüccarlar için bir ABD şirketinin %50 oranında yatırımını üstlenen kişilere, H-1A vizesi ise ABD’de geçici olarak çalışan hemşirelere verilir.

Amerika Birleşik Devletleri’nde ikinci kategori için, yüksek vasıflı profesyoneller (H-1B vizesi) için verilen vize yıllık sayısı 1992 yılında 110.200’den 2000 yılında 355.600’e yükselmiştir. Bu artışın toplamı gelişmekte olan ülkelerden gelen göçün bir sonucudur ve bu işçilerin yaklaşık yarısı artık Hindistan’dan geliyor (Docquier ve Marfouk, 2006: 152-153).

2000 yılındaki göç verilerini inceleyen Docquier, ve diğerleri (2009) gelişmekte olan ülkelerden gelen kadın beyin göçü oranlarının erkeklerden ortalama yüzde 17 daha yüksek olduğunu ortaya koymuştur. Aslında kadınların bu ülkelerin yüzde 88’inde be­yin göçü oranları daha yüksektir.

Amerika Birleşik Devletleri Türkiye’den giden vasıflı göçün yüzde 41’ine sahip olmuştur

Avrupa Konseyi ayrıca, Avrupa Ekonomik Bölgesi üyesi olmayan bilim insanlarının yararına, Avrupa Ekonomik Bölgesinde serbestçe çalışma ve hareket etme hakkı verecek bir “Bilimsel Çalışma İznini” de hazırlayıp önermiştir.

1970’lerde Jagdish Bhagwati, beyin göçünün olumsuz sonuçları olarak yoksul ülkelerin daha yoksullaşması ve zengin ülkelerin daha da zengin hâle gelmesiyle, uluslararası düzeyde eşitsizliğin artmasına katkıda bulunduğunu ifade etmiştir.

1960 ve 1970’li yıllarda beyin göçü ile ilgili kaybedilen beyinlerin vergilendirilmesi veya yüksek vasıflıların hareketliliğine kısıtlamalar getirilmesi önerilmiştir. Ancak, bu mesele çok fazla karmaşık olduğu için alıcı ülkelerin kalifiye göçmenlerin ülkesine vergi ödemesi söz konusu olamamıştır.

Beyin kazancı, bir menşe ülkenin yüksek vasıflı işçilerin göçünden yararlanabileceği çeşitli kanalları vurgulayan bir ifadedir.

Geçmişteki geleneksel beyin göçü literatüründe beyin göçünün bir kazanç değil kayıp olarak görülmesi bu literatürünün merkezî bir özelliğidir. Yeni beyin göçü literatürüne göre ise beyin göçü, vasıflı bireylerin bir kısmının yurt dışına göç edip daha yüksek bir ücret kazanacağı anlamına geldiği için beyin göçü, beklenen eğitim geri dönüşünü yükseltir.

Andre Gunder Frank, dünya kapitalist sisteminin, bir yandan zengin, gelişmiş merkez uluslarla yoksul gelişmekte olan ülkeler arasındaki eşitsiz sosyoekonomik ve politik güç ilişkisine dayandığını, diğer yandan da çevre ülkelerin “az gelişmişliğini” ve diğer yandan da bağımlılığı sürdürebilir hâle geldiğini ileri sürmüştür.

Wallerstein ulus devletlere odaklanmak yerine, kapitalist bir dünya sistemi için “makro düzeyde” bir model sağladı ve böylece uluslararası bir iş bölümü, her biri kendi üretim, tüketim ve emek koşullarına sahip, dünyanın çeşitli bölgelerinden oluşan bir hiyerarşinin ortaya çıkmasına yol açtı. Buna göre, bu iş bölümü, dünyayı üç ülke kategorisine ayırmıştır; yani merkez (Batılı sömürge güçleri ve gelişmiş kapitalist ekonomilere sahip diğer ülkeler); çevre (eski koloniler veya çekirdek ülkelere ucuz iş gücü ve ham madde sağlayan ve onlar tarafından kontrol edilen yeni bağımsız ülkeler); ve yarı çevre (ekonomik büyüme ve gelişme ve teknolojik ilerleme kapasitesi ile geçiş toplumları olan çevre ülkeler).

Diğer ülkelerle kıyaslandığında, Amerika Birleşik Devletleri uluslararası düzeyde özellikle eğitimdeki bilim insanları, mühendisler ve ilgili personel, yüksek öğretim hizmetlerinin ihra­catında doğrudan önemli bir avantaja sahip olduğu açıktır. Beyin göçü konusundaki Amerika Birleşik Devletleri’nin sürekli hâkimiyeti hafife alınamaz.

OECD nüfus sayımı veri tabanlarını kullanılarak cinsiyet açısından beyin göçüyle ilgili özel veriler sağlanmaktadır. Bunlar, yüksek vasıflı kadınların hemen hemen tüm kıtalarda erkeklere göre göç etme olasılığının daha yüksek olduğunu gösteriyor, ancak Avrupa’dan göç eden insanların beyin göçü oranında neredeyse hiç cinsiyet farkı yokken, beyin göçü oranlarındaki cinsiyet farkı Afrika ülkelerinde en yüksek orana ulaşmaktadır.

Beyin göçünün kaynak ülkeler açısından olumsuz etkilerini azaltmak veya beyin göçünü yavaşlatmak için Gülay Toksöz’e (2006: 239-240) göre aşağıdaki politikalar önerilebilir:

Eğitim politikaları ile göçü̈ engelleme

Ekonomik ve sosyal gelişme ile nitelikli iş gücünü̈ elde tutma

Dönüş ve dolaşım programlarının desteklenmesi

Uzman ağları oluşturma

Bu önlemlere bakıldığında “Ülkenin ihtiyaç duymadığı alanlarda da eleman yetiştirerek işgücü potansiyeli artırmak” seçeneği bulunmamaktadır. Aksine bu durum beyin göçünü artırmaktadır.