GÖÇ SOSYOLOJİSİ

Yetim çocukların başka ülkelere çalışma ama­cıyla gönderilmesine dair bir başka örnek de Os­manlı Devleti’nden verilebilir. I. Dünya Savaşı ne­deniyle yetim kalmış çok sayıda çocuğa bakmakta zorluk yaşayan Osmanlı Devleti, ittifakı olan Al­manya ile yaptığı bir anlaşma sonucu gönüllü olan yetim çocukları Alman ailelerin yanında kalıp çı­rak olarak çalışmaları, bir yandan da Almanya’da eğitim almaları için Almanya’ya göndermeye ka­rar vermiştir (Maksudyan, 2015: 151). Ardından, 1000 kadar yetim erkek çocuk, 1917-18 yıllarında Anadolu’dan Almanya’ya gönderilmiştir (Maksud­yan, 2017: 7). Anlaşmaya göre çocukların bir kıs­mı Anadolu’dayken de ilgili oldukları zanaatlarda çalışmaya, bir kısmı maden ocaklarında çalışmaya, bir kısmı da çiftlik işlerinde çalışmaya gönderile­cektir. Ancak sürecin iyi yönetilmemesi sonucu pek çok çocuk kendi ilgi alanı olmayan bir zanaata, pek çoğu da haberi olmadan maden ocaklarına yön­lendirilmiştir (Maksudyan, 2014: 24). Bu durum çocukların gönülsüz davranmalarına ya da çalıştık­ları yerlerden sık sık kaçmalarına sebep olmuştur. Çocukların çoğunlukla aç kaldıkları, yeterince iyi koşullarda yaşamadıkları ayrıca, ön yargı ve ayrım­cılığa maruz kaldıkları da kayda geçmiştir (Mak­sudyan, 2017: 7; Maksudyan, 2014: 26). Anlaşma­nın Almanya’nın beklentilerini karşılamaması ve Savaş’ın İttifak Devletleri aleyhine sonuçlanmasıy­la birlikte Almanya’ya başka çocuk alınmamış, alı­nanlar da geri gönderilmiştir, ancak içlerinde kayıp olanların ve dönmemek için kaçanların da olduğu bilinmektedir (Maksudyan, 2014: 26).

Corsaro (2005: 18) bu tutumdaki sorumluluğu “sosyalleşme” kavramının kendisine yükler. Sos­yalleşmenin çocuğun yetişkinliğe hazırlık süreci olduğuna dair genel kanı belirlenimci ya da bireysel bir vurguya yol açmaktadır. Bu nedenle o, sosyal­leşme yerine “yorumlayıcı yeniden üretim” kav­ramını kullanmayı önerir. Corsaro (2005: 18-19) yorumlama terimini, “çocukların topluma katılı­mının yenilikçi ve yaratıcı yanlarını” ifade etmek için kullandığını ifade eder. Sonuçta çocuklar ken­di kültürlerini yaratma ve ona katılma becerisine sahiptirler.

Çocukluk, çocuğun fiziksel ve bilişsel olarak bir yetişkin olana kadar içerisinde bulunduğu var­sayılan bir dönemdir. Ancak çocukluk, bundan daha fazlası olarak farklı tarihsel, kültürel, sosyal ve politik düzlemlerde farklı anlamlara bürünmüş bir dönemdir (Öztan, 2013: 3). Bu dönemin öznesi olan çocuğun da kim olduğuna ve toplum içeri­sinde nasıl tanımlandığına dair evrensel bir cevap vermek neredeyse imkânsızdır.

Çocukları biyolojik özelliklerine göre ele alan ve buna göre yetişkinlerden farklarını ortaya koyan gelişimsel görüş, tek başına çocuğu tanımlamaya yeterli olamamaktadır. Nitekim gelişim psikolog­ları da yakın dönemlerdeki çalışmalarında çocuğun sosyokültürel bağlamına daha çok dikkat çeker ol­muşlardır (ör. Vygotsky’nin Sosyokültürel Gelişim Kuramı). Yine gelişimsel özelliklerine atıfla, çocu­ğu “0-18 yaş aralığındaki bireyler” olarak tarif eden yasal tanımlama evrensel bir temel oluştursa dahi çocukların bundan çok daha fazlası olduğunu söy­lemek yanlış olmayacaktır. Çocuk ve çocukluk, içe­risinde yer aldığı kültürün ve toplumsal bağlamın bir parçasıdırlar. Bu nedenle farklı toplumlarda farklı çocuk ve çocukluk anlayışlarının olabileceği açıktır.

Çocukluğun ne olduğuna dair görüşleri genel olarak iki grupta toplamak mümkündür. Gele­neksel/pasif çocukluk anlayışı (determinist/be­lirlenimci görüş) çocuğun genellikle yetişkinlerden farklı olan yanlarını vurgulayan ve bunu onları ye­tersiz, sosyalleşmemiş, bakıma muhtaç, öğrenme ve sosyalleşme sürecindeki pasif alıcılar olarak tasvir etmek için kullanan bakış açısıdır. Diğer taraftan çocukların olumlu özelliklerini ön plana çıkaran, onları yaratıcı, güçlü ve sosyal ilişkileri içerisinde aktif olarak öğrenen, öğrenirken bir yandan da bilgiyi yeniden inşa edip kullananlar olarak gören aktif çocukluk anlayışı (inşacı görüş) mevcuttur.

Bu yaşam deneyimini başlatan sebepler (örne­ğin savaştan kaçma [zorunlu sebepler] ya da eğitim için göç etme [zorlayıcı olmayan/gönüllü sebep­ler]), deneyimin niteliği ve süresi (örneğin varış ülkesinde sığınma aramak ve kalıcı olmaya çaba­lamak ya da eğitim bitince anavatana geri dönmek istemek) gibi detaylar farklı göç ve göçmen türle­rini gündeme getirmektedir. Göçü tecrübe eden herkes bir bakıma göçmendir. Ancak, uluslararası politikada göçmen denildiğinde, genellikle eğitim, iş, sağlık gibi sebeplerle daha iyi bir yaşam arayı­şı için gönüllü olarak ülke sınırları içerisinde yer değiştiren ya da başka bir ülkeye (uluslararası) göç eden kişi ve beraberindeki aile fertleri kastedilmek­tedir (IOM, 2009: 22). Bu durumda, bahsi geçen tanıma uyan her çocuk da göçmen çocuk olarak adlandırılabilir.

Vatansız Kişilerin Statüsüne İlişkin Sözleş­me’ de vatansız kişi, “hiçbir Devlet tarafından hukukunun işleyişi çerçevesinde vatandaş olarak sayılmayan bir kişi” olarak tanımlanmaktadır. Va­tansızlık durumu pek çok sebepten kaynaklı olarak meydana gelmektedir ve bazı kişiler direkt vatansız olarak doğarken bazı kişiler de sonradan vatansız kalmaktadırlar. Savaşlar sonrası toprak paylaşımı ya da etnik ayrımcılığa bağlı olarak bazı gruplara va­tandaşlık verilmemesinden kaynaklı olarak kişiler vatansız kalabilmektedirler (Efe ve Ulusoy, 2013: 22). Ayrıca vatandaşlığın doğumla değil de soy bağı ile verildiği ve uyruğun (nationality) yalnızca baba üzerinden atandığı ülkelerde, babası ispat edileme­yen çocukların devlet tarafından tanınmadığı da sık karşılaşılan bir sebeptir (UNHCR, 2015: 23).

Vatansızlık durumunun en önemli sebeplerin­den biri de göç ve mültecilik durumudur. Her ül­kenin hangi koşullar altında vatandaşlık verdiği ya da vatandaşlıktan çıkardığı değişebilmektedir. Bu nedenle, kaynak ülke ile göç edilen ülkenin yasaları arasındaki uyuşmazlıklar, göç edilen ülkede doğan çocuğun hiçbir yere ait olarak doğmasına yol aça­bilmektedir (Efe ve Ulusoy, 2013: 22). Örneğin, bugün Türkiye’de geçici koruma altında bulunan yaklaşık 3,5 milyon Suriyeli mültecinin neredey­se 450 bin kadarı Türkiye topraklarında dünyaya gelmiştir (Mülteciler Derneği, 2020). Türkiye’de doğan bu çocuklar vatansızlık riski ile karşı karşıya­dırlar. Bunun sebebi Suriye ve Türkiye’deki vatan­daşlık uygulamalarının uyuşmamasıdır.

Özellikle zorunlu göç sırasında çocukların ebe­veynlerinden ayrı düşmesi veya refakatsiz kalması durumu oldukça yüksektir. Ancak, bu çocukların önemli bir kısmının bilinçli bir şekilde ve ailele­rinin destekleri ile tek başlarına sığınma arama gi­rişiminde olduğu bilinmektedir. Sadece Avrupa’ya yönelik göçlere bakılacak olunursa son 10 yılda re­fakatsiz çocuk sayısında kritik bir artış olduğu gö­rülebilir (Eurostat, 2020). Sadece 2015 yılında 102 binden fazla çocuk Avrupa’nın çeşitli ülkelerine sığınma başvurusunda bulunmuştur. Son yıllarda bu rakam düşme eğilimi gösterse de hâlâ önemini korumaktadır (Eurostat, 2020).

Uluslararası platformda, mültecilerle ilgili gü­nümüzde en geçerli sözleşme olan Cenevre Söz­leşmesi ve onun Ek Protokolü, çocuklarla ilgili ise Çocuk Hakları Bildirisi Türkiye’nin de taraf olduğu ve yerel politikalarında da etkili olan söz­leşmelerdir. Bunlar dışında yerel düzeyde mülteci ve göçmenlere yönelik en güncel yasal mevzuatlar olarak Yabancılar ve Uluslararası Koruma Kanu­nu (YUKK), bu kanunun bir parçası olarak Geçici Koruma Yönetmeliği (GKY) ve Millî Eğitim Ba­kanlığı (MEB) bünyesinde yayımlanan Yabancıla­ra Yönelik Eğitim-Öğretim Hizmeti Genelgesi (2014) gösterilebilir. Direkt çocuklara yönelik ise 2005 yılında yürürlüğe girmiş olan Çocuk Koru­ma Kanunu’ ndan söz edilebilir.

Türkiye’nin son dönemlerdeki göç ve göçmen politikasını 2011 yılından itibaren kitlesel bir şe­kilde sınırlarımıza dayanan ve bugün sayılarının 3,5 milyonu geçtiği Suriye zorunlu göçünün yön­lendirdiğini söylemek yanlış olmayacaktır. Yuka­rıda bahsedilen mevzuatlar da bu kitlesel göçün yönetiminde izlenecek yol haritasını berraklaştırma çabasının göstergeleridir. Bugün Türkiye’ye hem Suriye’den hem de diğer ülkelerden gelen göçmen, sığınmacı ve mültecilerin yaklaşık yarısının çocuk­lardan oluştuğu bilinmektedir. Bu durum göster­mektedir ki Türkiye’nin yol haritası içerisinde yer alması gerekenlerin önemli bir kısmı çocuklardır.

Çocuk Koruma Kanunu’nun amacı “korunma ihtiyacı olan veya suça sürüklenen çocukların ko­runmasına, haklarının ve esenliklerinin güvence al­tına alınmasına ilişkin usûl ve esasları düzenlemek­tir”. Kanun’da çocuk ise “daha erken yaşta ergin olsa bile, on sekiz yaşını doldurmamış kişiyi” ifade etmektedir. Bu bakımdan Çocuk Hakları Sözleş­mesinde yer alan ergin olma durumu bir kıstas ola­rak görülmemiş, 18 yaş, kanun önünde çocukluk için üst sınır olarak belirlenmiştir. YUKK ve GKY içerisinde ise göçmen/mülteci çocukların Çocuk Koruma Kanunu kapsamında değerlendirileceği, her koşulda çocuğun yüksek yararının aranacağı vurgulanmıştır. Diğer taraftan ailesiyle birlikte ge­len çocuklara, başvuru sahibi olan ebeveyni ya da vasisine uygulanan kararların uygulanacağı belirtil­miştir. Göç ya da sığınma için başvuru sahibi bir yetişkin olduğunda refakatindeki çocuklar ayrıca değerlendirilmemekte, çocuğun sorumluluğu aile­ye verilmektedir.

Türkiye’de ise 1963 yılında UNESCO Tür­kiye temsilciliği öncülüğünde Türk Çocuk Hakları Bildirisi imzalanmıştır. Bu bildiri Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Bildirisi’nden esinlenerek hazırlanmıştır ve toplam 6 maddeden oluşmaktadır. Çocuk haklarına yönelik ulusal bir çaba olması bakımından değerlidir.