GÖÇ SOSYOLOJİSİ

Neoklasik teori, uluslararası göçün en eski ve en bilinen teorisidir. Bu teori esas olarak, işgücü göçü­nün ekonomik kalkınma üzerindeki etkisini açıklar. Bu teoriye göre, uluslararası göçün nedeni talep ve işgücü arzı arasındaki coğrafi dengesizliktir. Emek arzının esnek olduğu ancak emeğin düşük ücretler ödendiği ve marjinal üretkenliklerinin düşük oldu­ğu bölgelerde, işçiler yüksek ücretli bir ülkeye göç etme eğilimindedirler. Bu eğilimin bir sonucu ola­rak işçi dövizleri, iş gücü gönderen ülkeler için göçü teşvik etmek için güçlü bir teşvik hâline gelmiştir. Buna ek olarak, göç, üretimi artırarak emek göçü alan ülkenin ekonomisine katkıda bulunur ve işçi dövizleri alan menşe ülke ise ideal olarak gelir eşit­sizliğini azaltabilir ve ücret farklılıklarını bir nebze dengeleyebilir (Wickramasinghe ve Wimalaratana, 2016: 21). Bu açıdan bakıldığında, Neoklasik teori, işgücü piyasası kuralları ve kontrollerinin hem gön­deren hem de alan ülkelerin uluslararası göçlerini düzenleyebileceğini varsaymaktadır.

Mikro düzeyde Todaro ve Borjas tarafından 1960 ve 70’lerde geliştirilen neoklasik göç teorisi bireylerin ülkeler arasındaki farklılıklara göç ederek tepki göstermesinin nedenlerini inceler. Böylece göç daha yüksek ücret sunan yerlere giderek yaşam standardını yükseltmek isteyen rasyonel bireylerin aldıkları kararların sonucunda ortaya çıkar. Göçün yarar ve maliyetlerinin karşılaştırmalı analizinden sonra, tüm gerçeklerin bilincinde olarak göç kararı bireyler tarafından gönüllü olarak alınır. Böylece göçmenler beklenen net yararların en yüksek oldu­ğu hedefleri seçerler (Toksöz, 2006: 17). Neokla­sik ekonomi, ülkeler arasındaki ücret ve istihdam şartlarındaki farklara ve göçün maliyetine odaklan­maktadır ve genel olarak göç hareketini geliri mak­simize etmek amaçlı bireysel bir karar olarak anlar (Massey vd., 2014: 13). Mikro neoklasik model göçü, para kazanıp geri dönüş yapma beklentisiyle yurt dışına giden atomize ve seçim yapan bireyler tarafından gerçekleştirilen bir eylem olarak tarif et­mektedir (Gold, 2005).

Bu modelde, rasyonel bireyler fayda-maliyet hesabı yaparak göç etmeye karar verirler. Çünkü bu hesaba göre, göç hareketinden genellikle para­sal bir pozitif net getiri beklerler. Uluslararası göç, beşerî sermayeye yatırım biçimi olarak kabul edilir. İnsanlar becerilerini ve bilgilerini en üretken olabi­lecekleri yere taşımayı seçerler ancak daha yüksek ücretlere ulaşmadan göze almaları ve göğüslemeleri gereken bazı maliyetler vardır. Bu, seyahat etmenin maddi maliyeti, göç ederken ve iş ararken hayatı idame ettirmenin maliyeti, yeni bir dil ve kültürü öğrenme çabası yeni emek piyasasına uyumda ya­şanan zorluklar ve eski bağları koparıp yeni ilişkiler kurmanın psikolojik maliyetlerini kapsar (Massey vd., 2014: 14).

İkili işgücü piyasası teorisi, göçü ekonomi­deki yapısal değişimlere bağlar ancak göç dinamiklerini talep tarafıyla açıklar. Michael J. Piore (1979) tarafından geliştirilen ikili iş gücü piya­sası teorisi, gelişmiş ekonomilerde ikili istihdam yapısı ve ekonomik örgütlenme olduğunu öne sürer. İkili işgücü piyasası teorisi, göçün arzdan daha çok iş gücü talebi koşullarından kaynaklan­dığını savunur: Gelişmiş ülkelerdeki ekonominin karakteri, örneğin düşük statüsü nedeniyle yerli işçilerin yapmayı reddettiği düşük vasıflı işlere iş gücü talebi yaratmaktadır. Göçmenlik, bu vasıf­sız işlerin yapılması için gerekli olduğunda aktif işe alım çabaları şeklindeki politika seçimleri ve piyasanın ihtiyaçlarını takip etmektedir (örneğin, 1960’larda Avrupa’da uygulanan işgücü göçü). Bu teori aynı zamanda yabancı uyruklular için kro­nik işgücü talebinin devamlılığı ve alıcı ülkeler­deki yapısal işsizliğin birlikte etkisine yönelik bir açıklama sunmaktadır (Kurekova, 2010).

Bu model, göçü bireylerin aldığı kararların bir sonucu olarak görmekten daha ziyade, uluslararası göçün mevcut sanayileşmiş toplumların içsel emek taleplerinin bir sonucu olduğunu savunmaktadır. Teoriye göre, göçmen işçilere olan talep, hane halkı veya ailelerin ücret farkları veya isteklerinden de­ğil, ekonominin yapısal ihtiyaçlarından kaynaklan­maktadır. Michael Piore, uluslararası göçün nedeni olarak kalkınma programlarını kolaylaştırmak için sanayileşmiş ve gelişmiş ülkelerden gelen kalıcı ta­lebe işaret eder. Başka bir deyişle, uluslararası göç, gönderen ülkelerde görülen itme faktörlerine değil, alıcı ülkelerde görülen çekme faktörlerine bağlı ola­rak gerçekleşmektedir. Piore’ye göre, itme faktörleri düşük ücretler ve yüksek işsizliktir; çekme faktörle­ri ise sanayileşmiş ülkelerin ihtiyaçlarıdır ve bu ih­tiyaçlar yabancı işçiler tarafından yerine getirilmesi bekleniyor. Ayrıca bu teori, diğer ülkelerden iş gü­cünün çekilmesini sağlayan sanayileşmiş ülkelerin dört temel özelliğini vurgulamaktadır. Buna göre, sanayileşmiş ülkelerin dışarıdan işçi almalarına yol açan özellikleri yapısal enflasyon, çalışma alanında­ki motivasyon sorunları, ikili ekonomik piyasa ve işgücü arzındaki demografik sıkıntılardır (Wickra­masinghe ve Wimalaratana, 2016: 23).

Immanuel Wallerstein’ın çalışmalarını temel alan dünya sis­temi teorisi, göçün belirleyicilerini ekonomilerin karşılıklı bağımlılığına, yeni üretim biçimlerinin ortaya çıkışına ve dünya pazarlarındaki yapısal değişime bağlar ve göçü küreselleşmenin bir fonksiyonu olarak görür.

Buna göre, tarımsal üretimin ihracatının gelişmiş ekonomilerden yarı gelişmiş veya gelişmekte olan ekonomilere kayması ve doğrudan yabancı yatırımlara güçlü bir şekilde bağlanması geleneksel çalışma yapılarında bozulmaya yol açmış ve yeni nüfus kesimlerini bölgesel ve uzun mesafeli göçe seferber etmiştir. Sermaye ve emek hareketliliği bu nedenle birbirine bağlıdır ve gerçekte bir madalyonun iki yüzüdür. İş gücü piyasasındaki değişiklikler, sadece göçmen akınlarını yönlendirmekle kalmaz, aynı zamanda göç de işgücü piyasasındaki değişiklikleri etkileme kapasitesine sahiptir. Göç, kapitalist kalkınmada kaçınılmaz olarak meydana gelen ve tarihsel olarak gözlemlenebilen aksaklıkların doğal bir uzantısıdır. Bu nedenle dış yatırım, dünya sistemi teorisyenleri için çok önemli bir faktördür. Dünya sistemi gibi tarihsel-yapısal yak­laşımlar neoklasik göç teorisini eleştirir. Neoklasik göç teorisi, bireylerin göç kararlarını vermede gerçekten  özgür bir seçenekleri olduğunu savunur ve insanların daha geniş yapısal süreçlerin bir sonucu olarak göç etme yönünde baskı altında olduklarını inkâr ederler.

Göçmen ağları, sosyal sermaye kavramıyla bağlantılı çağdaş bir kavramdır. Arango (2000: 291), göç ağını göçmenleri, bilgi aktaran, finansal destek sağlayan ve çeşitli destekleyici şekillerde is­tihdam olanaklarını ve konaklamayı kolaylaştıran akrabalar, arkadaşlar veya hemşeriler (yurttaşlar) ile birbirine bağlayan kişiler arası ilişkiler kümesi olarak tanımlar. Göçmen ağları, bilgi iletirler, mali yardım sağlarlar, istihdamı ve konaklamayı kolay­laştırırlar ve çeşitli şekillerde göçmenlere destek verirler. Bunu yaparken göçün maliyetini ve belirsizliğini azaltır ve bu nedenle göçü kolaylaştırırlar. Göçmen ağları, istihdam veya daha yüksek ücretler gibi ekonomik öneme sahip diğer mallara erişime izin veren sosyal ilişkiler olduğu sürece, bir sosyal sermaye biçimi olarak görülebilir. Aynı şekilde, daha geniş çerçevede, göçmen ağları, kaçakçılık şebekeleri veya hayırsever insan grupları gibi farklı amaçlarla göçmenlerin giriş engellerini aşmalarına yardımcı olan diğer aracı kurumları da barındırabilir. Ancak bu tür kurumların kişiler arası ilişkilerden oluşan sosyal sermaye kavramına dahil edilmesi, ağlarda olduğu kadar basit görünmüyor. Bu ağlar, insan­ların hareket maliyetlerini ve risklerini azaltır ve beklenen net göç getirisini artırır. Bu ağların bir sonucu olarak sonraki göçler diğer göçmenlerin karar verme süreçlerinde fırsatların geliştirilmesi­ne olumlu katkıda bulunabilir. Ayrıca, diaspora ve diğer ağların göçmenleri etkileme yeteneğine sahip olduğunu söylemek mümkündür. Ağ bağlantıları­nın, yurt dışında istihdama geniş erişim sağlayan bir sosyal sermaye biçimi olduğu ortaya çıkmıştır. Bu türden işlevlerine rağmen kimin göçmen olacağına karar vermek gibi bir işlev söz konus değildir.

Coğrafyacı Mabogunje’nin (1970) öncülük et­tiği göç sistemleri teorisi, göçün bağlamsal meka­nizmaları ile ilgili bilinen en eski girişim olmuştur. Bir göç sistemi, göç sistemleri arasında göç de dâhil olmak üzere daha fazla değiş-tokuşu kolaylaştırma eğiliminde olan insan, mal, hizmet ve bilgi akışla­rı ile bağlantılı yerler kümesi olarak tanımlanabilir. Mabogunje, göç sistemlerini şekillendirmede bilgi akışı ve yeni fikirler (örneğin, ‘iyi yaşam’ ve yeni tüketim kalıpları gibi) şeklinde geri bildirimin ro­lüne odaklanmıştır. Bu tür geri bildirim mekaniz­maları belirli köylerden belirli şehirlere en organize göç akımlarına yol açacaktır. Göç sistemleri aileleri ve toplulukları mekân üzerinde birbirine bağlar ve bu da göç akımlarının oldukça düzgün bir coğrafi yapılanma ve kümelenme ile sonuçlanır (De Haas, 2010a: 1593). Ülkeler arasındaki göreceli yapısal homojenlik, coğrafi yakınlık, politikaların benzer­liği ve uluslararası örgütlere ait ortak üyelik gibi unsurların göç akımlarına neden olacağına işaret etmektedir. Disiplinler arası göç çalışmaları alanı, farklı literatür, kavram, yöntem ve politika gün­demleri ile karakterize olan bir çalışma alanıdır. Gü­nümüzde çoğu göç araştırmacısı uluslararası göçe yönelen göçmenlerin yolculuklarının giderek daha fazla karmaşık ve parçalanmış hâle geldiğini tespit etmektedir (King ve Skeldon, 2010). Göç sistemle­ri teorisine göre, hedef ve menşe ülkeler arasındaki ideolojik, tarihsel ve kültürel bağlantılar ve ilişkiler uluslararası göçün belirleyici etmenleridir.

Göç sistemleri yaklaşımı, göç veren ve alan ülkelerdeki makro süreçlere, yapısal koşullara ve makro-yapısal bağlantılara odaklanmaktadır.

Göç sistemleri yaklaşımı benimseyen çoğu ya­zar, L. Mabogunje tarafından sunulan bir göç siste­minin oldukça geniş tanımını referans almaktadır. Göç sistemleri kavramsallaştırması en kapsamlı şekilde Mary M. Kritz, Lin Lean Lim ve Hania Zlotnik tarafından uluslararası göç literatürüne alınmıştır. Uluslararası göç sistemleri daha sonra nispeten çok sayıda göçmen alışverişinde bulunan ülkelerden oluşur ve aynı zamanda insanların be­lirli ülkeler, bölgeler ve hatta şehirler arasındaki hareketini mal, sermaye (işçi dövizleri), fikirler ve bilgiye eşlik eden akışına bağlayan geri bildirim mekanizmaları ile birlikte ele alır. Sonuç olarak, belirli ülkeler arasında nispeten istikrarlı insan alış­verişi kümesi ve uzun zaman boyunca devam eden tanımlanabilir bir coğrafi yapıdan da söz edilebilir.