GIDA COĞRAFYASI

A ve B şıkkı su ürünleri arasında bulunan "kabuklular" sınıfına, D ve E şıkkı  su ürünleri arasında beslenme tercihi ve üretim açısından öncü olan "balık" sınıfına, C şıkkı ise su ürünleri arasında bulunan "yumuşakçalar " sınıfına girer.

Besleyici özelliklerinden dolayı su ürünleri, hazır yemek teknolojisinde büyük önem taşımaktadır. Dumanlanmış, konserve edilmiş, lakerda ve marinata gibi tekniklerle salamura edilerek işlenmiş balık ürünleri başka bir hazırlama işlemi gerektirmeksizin tüketilmeye hazır hale getirilir. Doğru cevap E' dir.

A şıkkındaki Hamsinin yağ oranı (g/100g) 4,8, B şıkkındaki Uskumrunun yağ oranı 13,0,  C şıkkındaki Orkinozun yağ oranı 6,6, D şıkkındaki Ringanın yağ oranı 9,0, E şıkkındaki Kefalin yağ oranı ise 8, 4 dür. En fazla yağ oranı B şıkkındaki Uskumruda bulunmaktadır.

Bağışıklık sistemini güçlendiren balık yağlarının kalp hastalıkları, kanser, alzaymır, astım vb. birçok hastalığa yakalanma riskini azalttıkları belirtilmektedir. Aynı zamanda bu yağların sözü edilen hastalıklara yakalananlara da tedavi edici nitelikte katkılar getirebildiği anlaşılmaktadır. PUFA’ların insan vücudunda kan basıncını düzenledikleri, trigliserid ve kolesterol seviyesini düşürdükleri düşünülmektedir. Bu nedenle kalp krizi riskini azalttıkları ileri sürülmektedir. İnsan vücudunda yağ asitleri bakımından en zengin organ beyindir. Bu nedenle PUFA’ların beyin fonksiyonlarında önemli rol oynadıkları bildirilmiştir. Sinir hücrelerindeki uyarıların iletilmesinde önemli işlev gördükleri saptanmıştır. Doğru cevap E' dir.

Morina balığının daha soğuk iklim ve su koşullarında yaşayan türleri olabildiği gibi daha sıcak iklim ve su koşullarında yaşayan türleri de vardır. Kutup ve kutupaltı alanlardaki sularda çeşitli su ürünleri yaşamaktadır. Kutup bölgelerindeki denizlerde yaşayan pek çok hayvan vardır. Kalamar hem Antarktika hem de Arktika çevresinde görülür. Bunların yanında kutup ve kutupaltı bölgelerde balina, morina, halibut, ringa, gümüş, fener ve Alaska mezgiti gibi balıklar yaşamaktadır (Fog, 1998, s. 204). Tropikal iklim kuşağı ve sularında yaşayan balıklara ise mercan alabalığı, altın şeritli balık, karagöz, morina, kırmızı imparator örnek olarak gösterilebilir . Doğru cevap A' dır.

Kültür balıkçılığında da en büyük üreticilerin sanayide gelişmiş ülkeler oldukları gözlenmektedir. Bunlar arasında ABD, İspanya, Fransa, İtalya, Japonya ve Güney Kore yer almaktadır (FAO, 2014, s. 18). Aşağıdaki kültür balıkçılığıyla yetiştirilen su ürünlerinin dağılışı haritasına bakıldığında  avcılıktaki yoğunluğa benzer bir şekilde Doğu Asya’da kültür balıkçılığına dayalı üretimin arttığı görülmektedir. Bunu Güney Asya ülkeleriyle yine Pasifik ülkelerinin takip ettiği anlaşılmaktadır. A, B, D, E şıkları Kültür balıkçılığında dünyanin en gelişmiş ülkeleri arasındadır. Doğru cevap C' dir.

Su ürünleri açısından doğal kaynakları bol olan Türkiye’nin gıda ve süs eşyası temini vb. nedenlerle de turizmini destekleyen bir varlığa sahip olduğu söylenebilir. Türkiye su ürünleri üretimi bakımından dünya’da 35. sıradadır. Doğru cevap B' dir.

Su ürünleri üretiminin yaklaşık %10’unu kabuklu ve yumuşakçalar oluşturmuştur. Bunlar arasında salyangoz, midye, karides, istiridye, ıstakoz, mürekkep balığı ve ahtapot bulunmaktadır. Üretim miktarına göre sıralama; midye, deniz salyangozu (12.600 ton), Akdeniz karidesi (6.339 ton), mürekkepbalığı (1.221 ton), ahtopot (876 ton), istiridye (105 ton) ve ıstakoz (13 ton) şeklindedir. Doğru cevap A' dır.

1950’de 22,5 milyon ton olan dünya toplam üretimi günümüzde 6 katına ulaşmıştır. Bundaki temel neden nüfusun hızla artması yanında modern teknolojilerin avcılıkta kullanılır hâle gelmesidir. Üretiminde artış görülmesine karşın aşırı avlanma ve kirlilik, su ürünlerini tehdit eder boyutlara ulaşmıştır. Bunun yanında bilinçsiz avlanma biçimi, zamanı ve trol avcılığı gibi teknikler balıkların üremelerine zarar vermektedir. Doğru cevap E' dir.

Su ürünlerinden yapılmış olan hazır yemeklere kızartmalık sosis, dilim sosis, dumanlanmış sosis, frankfurter ve kipper sosisinden oluşan balık sosisleri örnek verilebilir. Diğer hazır yemekler arasında; balık gevreği, balık böreği, midye dolma, deniz ürünleri salatası, balık cipsi, fishfinger, fishpate, fishburger de sayılabilir. Doğru cevap E' dir.

Süs ve dekoratif malzemeler olan inci ve deniz kabuğu, gıda dışı su ürünlerindendir.

Dünyada avlanan balıkların yalnızca %25’i taze olarak pazarlanmakta, %75’i ise işlenmektedir. İşlenenlerin %40’ı balık unu ve balık yağı üretiminde kullanılmaktadır. %60’ı ise gıda olarak değerlendirilmektedir.

Balık, işlenmesinin yanında taze olarak da tüketime sunulabilen bir gıdadır. Balıklar herhangi bir işleme tabi tutulmaksızın tüketiciye sunulacağı zaman ya dikine dilimlenmiş olarak ya da filetosu çıkarılmış biçimde hazırlanmaktadır. Ayrıca baş, yüzgeç, kuyruk ve iç organları ayıklanmaktadır. Balıkların pişirilme biçimleri önemli ölçüde türlerine bağlıdır. Başlıca pişirme biçimleri ise fırınlama, ızgara, torba içinde pişirme, tavada ve derin yağda kızartmadır.

Sağlıklı beslenme ise besinlerin yeterli ve dengeli olarak alınması şeklinde ortaya konulabilir. Sağlıksız beslenme olarak nitelenebilecek yetersiz ve dengesiz beslenmeye çoğunlukla üçüncü dünya ülkelerinde rastlanmaktadır. Ancak ABD başta olmak üzere bazı batı ülkeleriyle Türkiye’de de sağlıksız beslenme görüldüğüne tanık olunmaktadır. Bunun sonucunda çeşitli sağlık problemleri yaşanmaktadır. Bununla birlikte son yıllarda yeterli ve dengeli beslenmenin önemine ilişkin birçok çalışmanın yapıldığı görülmektedir.

Su ürünleri üretiminin yaklaşık %10’unu kabuklu ve yumuşakçalar oluşturmuştur. Bunlar arasında salyangoz, midye, karides, istiridye, ıstakoz, mürekkep balığı ve ahtapot bulunmaktadır. Üretim miktarına göre sıralama; midye, deniz salyangozu (12.600 ton), Akdeniz karidesi (6.339 ton), mürekkepbalığı (1.221 ton), ahtopot (876 ton), istiridye (105 ton) ve ıstakoz (13 ton) şeklindedir.

Açık deniz balıkçılığının en yoğun olarak yapıldığı yerler arasında; Ohotsk denizi, Bering denizi, Japon denizi, Sarı deniz ve Çin denizini kapsayan Doğu Asya denizleri ve Pasifik Okyanusu yer almaktadır. Buraların aynı zamanda başta Çin’in doğusu olmak üzere dünyanın en kalabalık alanlarına yakın oldukları dikkat çekmektedir. Bunları Kuzey Buz Denizi, Kuzey Atlantik ve Baltık Denizi izlemektedir. Aynı zamanda bu alanların kıyıları da yoğun balıkçılık alanları arasında yer alır. Atlantik okyanusunun kuzeyindeki Batı Avrupa kıyıları, ABD, Kanada kıyıları bunlara dahil edilebilir. Güney Amerika’da Peru, Şili, Uzakdoğu’da Japonya, Güney Kore ve Rusya Federasyonu balıkçılıkta gelişmiş ülkeler olup yoğun kıyı kullanımına sahiplerdir. İç su balıkçılığının en çok gelişmiş olduğu bölgeler ise Doğu ve Güneydoğu Asya’dır. Bu bölgedeki Çin Halk Cumhuriyeti, Hindistan, Endonezya, Tayvan, Malezya, Tayland, Laos, Kamboçya ve Pakistan önemli üretici ülkelerdendir.

FAO’nun 2013 verilerine göre dünya kültür balığı yetiştiriciliği 70,5 milyon tonu bulmuştur. Balık çiftlikleri için su bitkilerinin üretimi (çoğunlukla deniz yosunu) 26,1 milyon tona ulaşmıştır. Dünyanın en büyük balık üretici ülkesi olan Çin Halk Cumhuriyeti 2013’te tek başına 43,5 milyon ton balık ve 13,5 milyon ton yosun üretmiştir. Çiftliklerdeki kültür balıkçılığıyla elde edilen üretim 2012’de toplam dünya üretiminin %40’ına ulaşmıştır.

Türkiye’de bölgelere göre besin tüketim durumu ve 2010 yılında yapılan Türkiye Beslenme ve Sağlık Araştırması raporu incelendiğinde bazı öngörülere ulaşılmaktadır. Türkiye’de balık pişirme yöntemleri arasında yağda kızartma (%59,5) ve fırınlama, ızgara, yağsız olarak teflon tavada (%38) pişirme yer almaktadır. Türkiye nüfusunun %39,1’nin hiç balık tüketmediği bilinmektedir. Kadınlarda hiç balık tüketmeme oranının %42,1 erkeklerde ise %36,5 olduğu saptanmıştır. Kırsalda hiç balık tüketmeme oranının (%52,7) kente göre (%48,4) daha yüksek olduğu belirlenmiştir. Böylece erkeklere oranla kadınların, kentlere oranla kırsal alanların Omega-3’ten daha çok mağdur oldukları görülmektedir. Bu da toplumsal sağlık açısından önemlidir. En yüksek balık tüketimi Karadeniz, en düşük Güneydoğu Anadolu Bölgelerindedir. Balık yağı kullanımı en yüksek olan bölge Batı Marmara (%3,0), en az olan bölge ise Kuzeydoğu Anadolu (%0,3) bölgesidir.

Balıkçılığın beslenme ve ticarette artan önemi ülkelerin jeopolitik önemlerini de olumlu yönde etkilemeye başlamıştır. Özellikle gelişmekte olan ülkelerin ekonomilerinde balıkçılık önemli bir sektör hâline gelmiştir. Dünya su ürünleri ticaretinde en önemli ihracatçı ülkeler; Çin, Norveç ve Danimarka’dır. En önemli ithalatçı ülkeler ise ABD, Japonya, İspanya, Fransa ve İtalya’dır. FAO verilerine göre çok üreten gelişmiş ülkelerin aynı zamanda alıcı da oldukları anlaşılmaktadır.

Kültür balıkçılığında en büyük üretimi, 2012’de Çin’in öncülüğü ve etkisiyle Asya kı- tası (58,9 milyon ton) yapmıştır. Böylece en büyük üretim alanları, kıtanın doğu ve güney kısımlarda yer almıştır. Asyayı toplamda 3 milyon tonla Kuzey ve Güney Amerika kıtaları izlemektedir. Güney Amerika bu bölgenin sürükleyicisi konumundadır. Bu kıtaları Avrupa (2,9 milyon ton), Afrika (1,5 milyon ton) ve Okyanusya (184 bin ton) izlemektedir. Görüldüğü gibi balık yetiştiriciliğine dayalı üretim oranları açısından Asya ve diğer kıtalar arasında büyük bir uçurum bulunmaktadır. Dünyada su ürünleri yetiştiriciliğine dayalı üretimde bir dengesizlik olduğu gibi ürünlerin dağıtımında da aynı dengesizlik sürmektedir. Kültür balıkçılığına dayalı üretimin %88’ini Asya kıtası gerçekleştirmektedir. Dünya çapında 15 ülkenin kültür balığı üretimi 2012 yılında dünya toplamının %92,7’sini bulmuştur. Yukarıda sıralanan ülkelere 1 milyon tonu bulan üretimleriyle Şili, Brezilya, Tayland ve Mısır da eklenmiştir. Kültür balıkçılığıyla 2012’de en fazla üretim yapan on ülke; Çin, Hindistan, Myanmar, Bangladeş, Kamboçya, Uganda, Endonezya, Tanzanya, Nijerya ve Brezilya olmuştur.