GIDA COĞRAFYASI

Dünyadaki alansal dağılışı, sıcaklık, yağış, topografya, yükselti, eğim gibi doğal faktörler; nüfus miktarı içinde bulunduran beşeri faktörler; gelir durumu ekonomik yapı gibi özellikleri içinde bulunduran ekonomik faktörler etkilemektedir. Bunların başında sahanın iklim durumu, sahip olunan arazinin yükselti değerleri, tarıma elverişli alan miktarı, su kaynaklarına sahiplik gibi etkenler önemli ölçüde tarımsal faaliyetlerin yoğunluğunu belirlemektedir.

Baklagiller insanın beslenmesinde önemli bir gıda ürünü olmasının yanı sıra, gıda ve yağ sanayinin önemli bir ham maddesidir. İlk planda yemeklik baklagiller olarak isimlendirilen mercimek, fasulye, nohut, bezelye, bakla ve börülce akla gelir. Bunları yağ ve gıda sanayinde önemli bir oranı elinde bulunduran soya bitkisi ile hayvan beslenmesindeki önemli yem bitkilerinden yonca, korunga, üçgül, fiğ, burçak, bezelye, mürdük takip eder.

Yeryüzünde yaşayan 2 milyardan fazla insanın en önemli besin kaynaklarından birisidir. Konserve olarak, dondurularak, kurutularak veya tanelerinden un elde edilerek de değerlendirilirler. Sonuçta baklagiller, tamamlayıcı bir protein kaynağı olması, hayvansal proteinlerin yerini tutması, birçok hayvansal ürünlerden daha ucuza temin edilebilmesi, uygun saklama şartları sağlandığında uzun süre saklanabilmesi, bazı türler dışında ekim kolaylığı, farklı alanlara adaptasyon özelliği nedeniyle yeryüzünün büyük bir kesiminde milyonlarca insanın beslenmesinde önemli bir kaynak görevini sürdürmüştür.

Nohut yemek yapımında kullanıldığı gibi, ekmek mayası ve şalgam suyu yapımında, Güney ve Doğu bölgelerimizde kavrulup öğütülerek kahve benzeri ürün şeklinde tüketilir. Ayrıca leblebi üretiminde ve öğütülerek elde edilen unu, çeşitli pasta ve keklerin yapımında kullanılmaktadır.

Dünyada ekimi ve üretimi yapılan baklagiller içinde fasulye, soya, nohut, mercimek, bezelye, bakla ve börülce ön planda yer alır. Bunlardan yetişmesi için yağış, sıcaklık konusunda çok sıkıntısı bulunmayan, besleyici değerleri yüksek, saklanması kolay, talep nedeniyle ticari değeri yüksek olan fasulye, soya, nohut, mercimekten oluşan 4 ürün ilk sırada yer almaktadır. Bezelye, bakla ve börülcede bunları takip etmektedir.

Ticarette sadece ihracat ya da ithalat, hem ihracat hem de ithalat yapan olmak üzere 3 farklı ülke tipi karşımıza çıkmaktadır. Birinci tip kendi ihtiyacının üstünde üretip satan, ikinci tip, sadece ithalat yapanlar ki bunlar ihtiyaçlarına yetecek üretim yapamayanlar veya hiç üretmeyen gruptur. Üçüncü tip hem ihracat hem de ithalat yapanlar ki bunlar da 2 gruba ayrılır: Birinci grup üretimleri kendilerine yeten ancak farklı ürün tipi alanlar, ikinci grup ise hiç ürün üretmeyip ithalatla aldıkları ürünü işledikten sonra başka ülkeye satanlar yani ihracat yapanlardır.
Fasulyede en fazla üretimi gerçekleştiren Mynmar, Hindistan, Brezilya, ABD, Meksika, Çin gibi ülkelerden Mynmar sadece satış gerçekleştirdiğinden birinci tip ülkeye; Hindistan, Brezilya dışarıya ürün satmadıkları hâlde sahip oldukları büyük nüfusları nedeniyle dışarıdan ürün aldıklarından ikinci tip ülkeye örnektir. Üçüncü tip birinci grup ülkeye hem satıcı hem de alıcı konumunda olan ülkelerden ABD, Avustralya, Pakistan; hiç ürün üretmeyip hem alıcı hem de satıcı ülkeye Hollanda ve Almanya örnek olarak verilebilir.

Gelişmişlik ve tarımsal verimlilik ülkelere göre ekim alanı ve üretim durumlarına bakıldığında da net şekilde ortaya çıkmaktadır. Ülkeler arasında ekim alanı açısından dünyada ilk sırayı Hindistan almakta onu Brezilya, Myanmar, Meksika, Çin, ABD takip etmektedir. Ülkeler ekilen alan üretilen ürün miktarı açısından incelendiğinde ekim alanına göre daha fazla ürün alan birinci grup ülkeler sıralamasında ABD başta gelmekte onu Çin, Mynmar takip etmektedir. İkinci grup, alan ile üretim miktarının eşit olduğu Brezilya; son grup ise alan miktarına göre üretimin düşük olduğu Hindistan, Uganda, Tanzanya gibi ülkelerdir

Kars ve Ağrı illeri dışında, ülkemizin her yerinde fasulye’nin ekimi yapılabilmektedir.
Ekim alanları Niğde’de 1500-1550 m, Burdur’da 1100 m, Konya’da 1054 m, Giresun’da 1000m yüksekliklere kadar çıkabilmektedir. Ülkemizde fasulye ekim alanı ve üretim miktarlarında İç Anadolu Bölgesi’nde Konya, Karaman, Aksaray, Niğde, Nevşehir; Karadeniz’de Samsun, Gümüşhane, Tokat; Ege’de Kütahya, Afyon; Doğu Anadolu’da Erzincan, Muş, Erzurum; Güneydoğu Anadolu’da Kahraman Maraş; Marmara’da Balıkesir, Bursa illeri ön plana çıkmaktadır

Ana vatanı Çin ve Kore gibi Uzak Doğu ülkeleri olan soya bitkisi 5000 yıl önce Doğu Asya ovalarında keşfedilmiştir. Soya fasulyesi yüzyıllarca Çin, Japon, Kore, Mançurya, Endonezya, Filipin halklarının et, süt, peynir, ekmek, yağ ihtiyacını karşılayan en önemli ürün olmuştur

Mercimek, iklim ve toprak özellikleri açısından en az seçici olan bitkilerden birisidir. Kısaca baklagiller içerisinde düşük ve değişen sıcaklıklara dayanıklılık açısından ilk sırada yer alır. Vejetasyon süresini 90-110 günde tamamlayan bitkinin optimum sıcaklık isteği 10- 30 ⁰C’dir. Fakat yüksek ve düşük sıcaklıklara dayanabilme kabiliyetlerinden dolayı geniş bir sahada yetişebilmektedirler. Yüksekliğin artışı verimi etkilemekle birlikte 3000 m yükseklikteki alanlarda bile yetiştirilebilir. Ürün verimlerindeki düşüşlere rağmen oldukça farklı toprak grubuna adapte olur. Mercimeğin yetişmesi için en uygun toprak grubu kumlu topraklardır

Genel olarak baklagiller sıcaklığın 5 ile 38 ⁰C , yıllık yağışın 200 - 1500 mm aralığında olan sahalarda yaşayabilme kabiliyetine sahiptirler.

Yulaf, baklagiller ailesine ait değildir. Yulaf baklagil değil tahıldır.

Alan ve üretim bakımından Asya kıtası başta gelmekte onu Afrika, Amerika ve diğerleri izlemektedir.

Fasulyede en fazla üretimi gerçekleştiren ülkeler Mynmar, Hindistan, Brezilya, ABD, Meksika ve Çin'dir. Hollanda ve Almanya, fasülye üretmeyen ülkelerdir.

Fasulyenin kökeni ile ilgili birçok tartışma olsa da ana vatanının Amerika olduğu ve buradan da Asya ve Avrupa’ya geldiği, ülkemizde ise yaklaşık 200 yıldır tarımının yapıldığı tahmin edilmektedir.

Soya sütü Uzak Doğu’da soya fasulyesinin su ile işlenmesi sonucunda elde edilen bir üründür. Sütün işlenilmesiyle yoğurt, peynir, krema, dondurma gibi ürünler üretilir. Uzak Doğu’da soya sütünden elde edilen kek benzeri soya peynirine Tofu adı verilmektedir.

Nohut genelde hafif, kireçli kumlu topraklarda iyi yetişirse de en ideal nohut yetiştirme toprağı kumlu-tınlı topraklardır.

Bugün dünya nohut üretimine baktığımızda, üretimin Asya kıtasının güney ve güney batı bölgeleri ile Avustralya kıtasında daha fazla yoğunlaştığını görebiliriz. Üretilen miktarın yaklaşık % 80-85’i sadece 4 ülke, Hindistan, Türkiye, Pakistan ve Avustralya tarafından gerçekleştirilmiştir.

Mercimek, iklim ve toprak özellikleri açısından en az seçici olan bitkilerden birisidir. Kısaca baklagiller içerisinde düşük ve değişen sıcaklıklara dayanıklılık açısından ilk sıradayer alır. Vejetasyon süresini 90-110 günde tamamlayan bitkinin optimum sıcaklık isteği 10- 30 ⁰C’dir

Ülkemizde, bakla yemeklik tane baklagiller içinde mercimek, nohut ve fasulyeden sonra 4. sırada yer alır.