GIDA COĞRAFYASI - Deneme Sınavı - 9

İnsan beslenmesinde hayvansal proteinler bitkisel proteinlerden daha uygundur. Fakat hayvansal proteinlerin sağlanamadığı ve yetersiz bulunduğu sahalarda önemli bir tamamlayıcı protein kaynağı görevini baklagiller sürdürür. Ucuz ve yüksek kaliteli bitkisel protein kaynağı özelliği ile baklagiller insanın önemli besin kaynaklarından birisi olan tahıl grubundan 2 kat fazla proteine sahiptirler. Bünyelerinde yaklaşık %20-25 oranında protein içerirler. Soya ve yer fıstığı haricinde yağ oranı düşük, karbonhidrat oranı yüksek bir besin grubu olduğu için beslenmede yoğun olarak kullanılır. Ayrıca hayvansal ve diğer gıda maddelerine göre daha düşük fiyatla elde edilebildiği için fazla nüfuslu geri kalmış ve gelişmekte olan ülkelerde besin kaynaklarının ilk sırasında bulunur.

Genel olarak baklagiller sıcaklığın 5 ile 38 derece, yıllık yağışın 200 - 1500 mm aralığında olan sahalarda yaşayabilme kabiliyetine sahiptirler. Bu nedenle farklı iklim alanlarına, sıcaklıklara (soğuk, sıcak) uyumu, kurak ve yağışlı sahalarda yetişebilme, kışlık ekim ve yazlık ekim yapılabilme, ekim nöbetine girebilme özelliği birçok türü ortaya çıkarmış ve baklagillerin kutup alanları dışında geniş bir sahaya yayılmasına imkân vermiştir.

Fasulye, dünyada ekim alanı ve üretimi yönünden yemeklik tane baklagiller içerisinde ilk sırada yer almakta ve günümüzde dünya genelinde 126 ülkede ekim ve üretimi gerçekleştirilmektedir. Dünyada 520 kuzey enleminden 320 güney enlemine kadar geniş bir adaptasyon alanına sahip olan fasulye bitkisinin, Amerika ve Avrupa’da deniz seviyesine yakın alanlarda, Güney Amerika’da ise 3000 m’den daha yüksek alanlarda dahi ekimi yapılabilmektedir. Kuzeyde Norveç’te Golf Stream sıcak su akıntısının etkisiyle 71– 73 kuzey enlemlerinde de yetişebilmektedir. Ayrıca Kuzey Almanya’da 850 m, Meksika’da 2000–2800 m., Kafkaslarda 1700 m. yükseklikte kültürü yapılmaktadır. Bu özelliği nedeniyle yeryüzünde geniş sahada yoğun olarak yetiştirildiği için en çok ekim ve üretim miktarına sahip olan bir bitkidir.

Kars ve Ağrı illeri dışında, ülkemizin her yerinde fasulyenin ekimi yapılabilmektedir. Ekim alanları Niğde’de 1500-1550 m, Burdur’da 1100 m, Konya’da 1054 m, Giresun’da 1000 m yüksekliklere kadar çıkabilmektedir. Ülkemizde fasulye ekim alanı ve üretim miktarlarında İç Anadolu Bölgesi’nde Konya, Karaman, Aksaray, Niğde, Nevşehir; Karadeniz’de Samsun, Gümüşhane, Tokat; Ege’de Kütahya, Afyon; Doğu Anadolu’da Erzincan, Muş, Erzurum; Güneydoğu Anadolu’da Kahraman Maraş; Marmara’da Balıkesir, Bursa illeri ön plana çıkmaktadır.

Soya üretimi Türkiye’nin birçok yerinde üretilebilme imkânı olmasına rağmen bugünkü üretim Akdeniz Bölgesi’nin doğu kesimi, Güney Doğu Anadolu ve birazda Karadeniz kesimiyle sınırlı kalmıştır. İller incelendiğinde ekim alanı ile üretimin %60’ını elinde tutan Adana ilk sırada yer almakta onu Mersin, Samsun, Osmaniye illeri takip etmektedir.

Kolay sindirilme özelliği ve yüksek protein içeriğine sahip soyadan, yağ, un, kepek, et, süt, yoğurt, peynir, krema, dondurma, çerez, sos gibi çeşitli ürünlerin elde edilmesi çok geniş bir kullanım alanını ortaya çıkarmıştır. Soya sütü Uzak Doğu’da soya fasulyesinin su ile işlenmesi sonucunda elde edilen bir üründür. Sütün işlenilmesiyle yoğurt, peynir, krema, dondurma gibi ürünler üretilir.

Yeryüzünde çok farklı isimlerle tanınan bezelye (angola pea, red gram, dhal vb.) iklim şartlarından bilhassa sıcaklıklardan oldukça etkilenen bir bitkidir.

Börülcenin en rahat yetişebildiği alanlardan birisi Afrika kıtasıdır. Sudan, Etiyopya, Nijerya, Mozambik, Somali, Gine, Eritre gibi birçok Afrika ülkesi bugün kuraklık, yağış düzensizliği, iç savaşlar nedeniyle açlıkla karşı karşıyadır. Alternatif ürün imkânı az olan Afrika’nın savan alanlarında börülce büyük oranda ekilmektedir. Ekim alanı ve üretim durum kıtalar açısından incelendiğinde Afrika %85’lik oranla ilk sırada yer alır. Üretici ülkeler arasında ilk iki sırayı dünya ekim alanı ile üretiminin %70-75’lik kısmını ellerinde tutan Nijer ve Nijerya paylaşırlar.

İlk planda yemeklik baklagiller olarak isimlendirilen mercimek, fasulye, nohut, bezelye, bakla ve börülce akla gelir. Bunları yağ ve gıda sanayinde önemli bir oranı elinde bulunduran soya bitkisi ile hayvan beslenmesindeki önemli yem bitkilerinden yonca, korunga, üçgül, fiğ, burçak, bezelye, mürdük takip eder.

Yemeklik baklagiller, mercimek, fasulye, nohut, bezelye, bakla ve börülcedir.

Alan ve üretim bakımından Asya kıtası başta gelmekte onu Afrika, Amerika ve diğerleri izlemektedir.

2013 verilerine göre Türkiye’de en çok üretilen bakliyat 506.000 ton ile nohuttur.

Soyada Arjantin, Brezilya, ABD, Hindistan satıcı; alıcılar ise Hollanda, Endonezya, Almanya’dır. Üretmedikleri hâlde alım ve satım yapan ülkelere en güzel örnekler ise Hollanda ve Almanya’dır.

Bugün dünyada ekilen alan ile üretim miktarında ilk sırada ABD bulunmakta ve onu Brezilya ile Arjantin takip etmektedir. Bitkinin vatanı olan Çin ve Hindistan üretimde 5. ve 6. sırayı almaktadırlar.

Kurak ve yarı kurak alanlara uyum sağlaması nedeniyle ülkemizin tüm bölgelerinde yetişmekle birlikte en çok üretim sırasıyla Mersin, Antalya, Kırşehir, Yozgat, Karaman, Konya gibi ilerimize aittir.

Börülce daha çok Ege Bölgesi’nin bir ürünü olarak gözükür. Türkiye üretimin %50 fazlasını Manisa, Uşak ve Muğla illeri karşılar.

Baklagiller insanın beslenmesinde önemli bir gıda ürünü olmasının yanı sıra, gıda ve yağ sanayinin önemli bir ham maddesidir. İlk planda yemeklik baklagiller olarak isimlendirilen mercimek, fasulye, nohut, bezelye, bakla ve börülce akla gelir. Bunları yağ ve gıda sanayinde önemli bir oranı elinde bulunduran soya bitkisi ile hayvan beslenmesindeki önemli yem bitkilerinden yonca, korunga, üçgül, fiğ, burçak, bezelye, mürdük takip eder.

Bakla terimi, botanikte tohum kabuğu anlamına gelmesine rağmen genelde meyve ve tohum için kullanılmaktadır. Baklagil, olgunlaşmış yenilebilir bitkilerin tohumlarını, kuru baklagiller veya genel anlamda bakliyat ise tohumları kurutularak yenilen bakla, fasulye, bezelye, mercimek gibi sebzelerden elde edilen aralarında şekil, büyüklük, renk gibi farklar bulunan taneleri ifade etmektedir. Ekonomik önemi açısından tahıllardan sonra ikinci sırada yer alan baklagiller (Leguminosae) dünyanın en geniş üç familyasından biridir. Genellikle tek veya çok yıllık ot, çalı ve ağaç formunda bitkileri içerirler. Kutuplar hariç dünyanın hemen her tarafına yayılmış bir familyadır.

Tahıllar Baklagillerin yetişmesinde sahanın iklim durumu, sahip olunan arazinin yükselti değerleri, tarıma elverişli alan miktarı, su kaynaklarına sahiplik gibi etkenler önemli ölçüde tarımsal faaliyetlerin yoğunluğunu belirlemektedir. Genel olarak baklagiller sıcaklığın 5 ile 38 derece , yıllık yağışın 200 - 1500 mm aralığında olan sahalarda yaşayabilme kabiliyetine sahiptirler. Bu nedenle farklı iklim alanlarına, sıcaklıklara (soğuk, sıcak) uyumu, kurak ve yağışlı sahalarda yetişebilme, kışlık ekim ve yazlık ekim yapılabilme, ekim nöbetine girebilme özelliği birçok türü ortaya çıkarmış ve baklagillerin kutup alanları dışında geniş bir sahaya yayılmasına imkân vermiştir.

Fasulyede en fazla üretimi gerçekleştiren Mynmar, Hindistan, Brezilya, ABD, Meksika, Çin gibi ülkelerden Mynmar sadece satış gerçekleştirdiğinden birinci tip ülkeye; Hindistan, Brezilya dışarıya ürün satmadıkları hâlde sahip oldukları büyük nüfusları nedeniyle dışarıdan ürün aldıklarından ikinci tip ülkeye örnektir. Üçüncü tip birinci grup ülkeye hem satıcı hem de alıcı konumunda olan ülkelerden ABD, Avustralya, Pakistan; hiç ürün üretmeyip hem alıcı hem de satıcı ülkeye Hollanda ve Almanya örnek olarak verilebilir.