Eski Yunan ve Roma Uygarlıkları

Ege arkeolojisinde genel olarak MÖ. 3000-1100 arasına tarihlendirilen Tunç (Bronz) Çağı, Ege’de birbirleriyle yoğun ilişkilere sahip dört ana bölgede incelenir: Girit Adasında Minos, Ege adalarında Kiklad (Kyklad), Kıta Yunanistan’da Miken/Hellas adını alan uygarlıklar ile Batı Anadolu’da Çanakkale bölgesi ve etkileşim alanı içindeki Troya (Troia) kültürü, Tunç Çağı’nda Ege kültürlerini oluşturur.

Mitoloji: Yunanca mitos (mythos), masal, efsane; logos söz ve bilgi anlamına gelip, çok tanrılı dinlerde tanrıların yaşantısı ile onların insanlar ve diğer mitolojik figürlerle ilişkileri hakkındaki anlatıları kapsayan efsaneler bilgisi.

Pantheon: Bir mitoloji ya da dine özgü tüm tanrıların birliği.

Mitolojiye göre, Europa ve Zeus’un oğlu olan Minos, Knossos şehrinin ve Kiklad Adaları’nın kralıdır. Minos, tanrı Poseidon’a kurban sunmayı unuttuğu için Poseidon onu cezalandırmış ve bir boğayı başına musallat etmiştir. Ancak Minos’un karısı Pasiphae boğaya âşık olmuş ve bu ilişkiden başı boğa, vücudu insan biçiminde olan Minatauros adında bir yaratık dünyaya gelmiştir.

Girit’te Minos Uygarlığı’nın en önemli mimari ögeleri saraylardır. Knossos, Phaistos, Mallia, Kato, Zakro ve Hagia Triada en önemli saraylardır. Ancak Girit arkeolojisinin en önemli yapısı Knossos Sarayı’dır.

Uygarlığın çöküşüyle ilgili iki sebep öne sürülmüştür: Birincisi, Thera (Santorini Adası) yanardağının patlaması; ikincisi MÖ. 1380 civarında Yunanistan’da Miken Uygarlığı’nın giderek yükselmesi ve Minos Uygarlığı’na son vermesidir.

Kiklad (Kyklad), Ege Denizinde Delos adasının etrafına halkalar halinde dizilmiş, özgün adalar kültürünün Tunç Çağı’nda aldığı genel isimdir.

Kiklad kültürü buluntulara göre üç temel dönemsel grup halinde incelenir: Grotta-Pelos (Naksos ve Melos adalarında) evresi, Keros-Syros (aynı isimli adalarda) evresi ve Phylakopi (Melos adasında) evreleri. Kiklad sanatı daha ziyade çanak çömlek ama özellikle de genelde adak için kullanılan idoller ile kendini bulmuş plastik eserler ile öne çıkar. Profili yassı idoller, yarı plastik figürler, Gretto’lar (Pelos evresi) ve Syros figürinleri, temel malzemesi mermer olan idollerin önemli örnekleridir.

Tunç Çağı, Kıta Yunanistan’da Hellas şeklinde isimlendirilir ve incelenir. Yaklaşık olarak MÖ. 1600/1580 - 1200/1100 yılları arasında Kıta Yunanistan’da ana hatlarıyla Erken Miken (MÖ. 1675-1470), Orta Miken (MÖ. 1470-1370) ve Geç Miken (MÖ. 1370-1200) şeklinde evrelenen Hellas kültürüne Aka/Miken Uygarlığı da denilmektedir. Kültüre ismini, Kıta Yunanistan’da Peloponnessos yarımadasının doğusunda bulunan Argolis Bölgesi’ndeki bir tepe yerleşmesi olan Mikenai şehri vermiştir.

Peloponnessos: Yunanistan’ın güneyinde, günümüzde Mora Yarımadası olarak bilinen yerin antik çağdaki ismidir.

Akropolis: Yukarı şehir. Antik Yunan’da şehrin en yüksek ve savunmaya en müsait yerine kurulan iç kale. Genellikle sarp bir tepe üzerine inşa edilmiştir.

Mitoslara göre savaş Mikenai kralı Agamemnon’un kardeşi Menelaos’un karısı Helene’nin, Troya kralı Priamos’un oğlu ve Hektor’un kardeşi Paris (Aleksandros) tarafından kaçırılması nedeniyle çıkmıştır. Savaşın gerçek nedenini Boğazları geçerek Karadeniz’deki maden yataklarına
ve buradaki ticarete egemen olmak isteyen Akalar ile Boğaz’a hâkim Troya arasında ticaret yüzünden çıkan bir savaşta aramak daha gerçekçi bir yaklaşımdır.

Eski Yunan Uygarlığı’nın kültür kronolojisi ana hatlarıyla dört ayrı dönemde incelenir: Geometrik Çağ (MÖ. 1100-700); Arkaik Çağ (MÖ. 700-480); Klasik Çağ (MÖ. 480-330); Hellenistik Çağ (MÖ. 330-30).

Herodotos: MÖ 5. yüzyılda yaşamış olan Halikarnasosslu (Bodrum) tarihçidir. Tarihin babası olarak anılır. Gezilerinde gördüğü yerleri ve insanları anlattığı, Herodotos Tarihi olarak bilinen eseriyle tanınır. Eserinin esas konusu, MÖ 492-449 tarihleri arasında Persler ve Yunanlar
arasında yapılan savaşlardır.

Polis: Hem şehir hem de şehir devleti anlamına gelmektedir. Şehir ve devlet birbiri içine girmiş bir kavramdı. Polis, çevre köyleri içine alan ve genellikle doğal sınırlara dayanan siyasi bir topluluktur.

Hesiodos: Boiotialı bir çiftçi olup, evrenin oluşumu ve tanrıların soy ağacıyla ilgili görüşlerini mitolojik kavrayışta gösteren bir eser yazmıştır.

Yunan mitolojisinde ölümsüz tanrılar, ikincil tanrısal veya mitolojik figürler vardır. Temelde 12 tanrı ve tanrıça (Zeus: Tüm tanrıların başı ve Gök tanrısı;Hera: Evlilik ve doğum tanrıçası; Athena: Akıl, bilgelik ve savaş tanrıçası; Apollon:Müzik, şiir ve ışık tanrısı; Artemis: Avcılık, namus ve ay tanrıçası; Ares: Savaş tanrısı;Poseidon: Deniz tanrısı; Hephaistos: Ateş ve zannatkarların tanrısı; Aphrodite:Aşk ve güzellik tanrıçası; Hestia: Aile ocağının koruyucu tanrısı; Hermes: Haber tanrısı; Demeter: Bereket tanrıçası), pantheona sonradan katılan Dionysos: Şarap ve bağ bozumu tanrısı ve en temel üç figürden biri olmasına karşın Olympos’lular arasında sayılmayan Hades: Yeraltı tanrısı ve bunlarla ilgili mitoslar Yunan sanatında en çok betimlenmiş unsurlardır.

Sunak/altar: Üzerinde kurban kesilen ve tanrıya sunu yapılan, masaya benzer, yüksekçe, genellikle taştan, yuvarlak veya dörtgen şeklinde yapılan ve kurban kanlarının akması için bir deliği bulunan mimari öge. Genelde tapınaklarda veya yakınında bulunur. Tapınak dışında, tiyatroların orkestrası içine ve agoralara yerleştirilmiştir. Bazen Pergamon Sunağı gibi süslü ve anıtsal bir yapı biçiminde yapılmıştır.

Eski Yunan tapınakları pronaos (ön giriş) , naos - cella (tapınağın adandığı tanrı/tanrıçanın kült heykelinin bulunduğu en kutsal bölüm), opisthodomos (tapınak hazinesi ve sunuların konulduğu arka oda) kısımlarından oluşur. Bu kısımların etrafı bir sütun dizisi ile çevrelenirdi.

Yunan tapınakları üç farklı düzende inşa edilmişlerdir. Bu düzenler Dor, İyon ve Korinth düzenleridir.

İlk olimpiyatlar MÖ.776 yılında düzenlenmiştir.

MÖ. 470-456 arasında inşa edilmiş olan peripteros planlı tapınak, Dor düzenindedir. Yapı Peloponnessos’un en büyük tapınağıdır. Klasik bir dor tapınağının bütün özelliklerine sahiptir. Mimariye bağlı heykeltıraşi tanımlaması metoplar (veya friz), alınlıklar ve kült heykelini kapsar. Heykeller en kaliteli ve pahalı malzeme olan Paros mermerinden yapılmıştır. Yedi harikadan biri olarak tanımlanan kült heykeli ise yapının inşasından daha sonra, MÖ. 438 civarında, Klasik Çağ’ın en önemli sanatkarlarından Pheidias tarafından yapılmıştır. Metoplarda, Yunan
sanatında ilk kez Herakles’in 12 işi betimlenmiştir. Doğu alınlığında, Pelops ile Oinamaos’un araba yarışı öncesi betimlenmiştir. Batı alınlığında, Lapith-Kentaur mücadelesi (Kentauromakhia) tasvir edilmiştir.

Tapınağın mimarları İktinos ve Kallikrates’dir.

Agora her şeyden önce bir alandır. Bu alanı stoalar ve diğer tipte yapılar çevirir. Kentin içinde, şehirden geçen başlıca yolların birleştiği yerde, düzenli veya düzensiz plan formlarında, ticari, sosyal ve politik hayatın merkezidir. Mimari anlamını MÖ. 5. yüzyılda kazanmıştır. Resmi toplantı yapıları, Bouleuterion ve
Prytaneion ya agorada ya da çok yakınında bulunurlar. Agora bu bakımdan siyasi hayatın da asıl merkezidir. Agoralar aynı zamanda kutsal bir alandır.

Eski Yunanistan'da meclis binalarına Prytaneis denirdi.

Üç temel mimari öğe zamanla oluşur ve böylelikle tiyatronun mimari yapısı ortaya çıkar:
1. Orkestra: Daire formunda, sıkıştırılmış topraktan meydana gelmiş sahne, alandır. Arkaik Dönem’den itibaren vardır. Yunan tiyatrosunda orkestra Klasik Dönemde tam daire, Hellenistik Dönem’de at nalı, Roma Dönemi’nde
yarım daire formundadır. Oyunların oynandığı, koronun bulunduğu, dans edilen alandır.
2. Cavea veya Theatron: Yarım daire formunda, izleyicilerin oturma yeridir. Klasik Dönem’den itibaren taş malzemeden inşa edilmiştir.
3. Skene-Sahne (Fon) Binası: Sahne binasının tiyatro eşyalarını saklamak, sesi iç tarafa aksettirerek akustiğe katkı sağlamak, dekor-fon oluşturmak, oyuncuların kostüm değişimlerine mekan sağlamak gibi unsurları vardır.

Kuros: Çıplak genç erkek heykellerine verilen isimdir.

Kore: Giysili genç kız heykellerine verilen isimdir.

Pheidias, Yunan sanatında Klasik Dönem’in en büyük ustası kabul edilir. MÖ. 5. yüzyılın ikinci yarısına damgasını vurmuştur. Atinalı sanatçının idealist bir üslubu vardır. MÖ. 460-430 arası genel etkinlik dönemi olarak kabul edilir. Heykellerinde mermer, bronz ve altın-fildişi malzemeleri ustalıkla kullanmıştır. Zeus Olympos ve Athena Parthenos kült heykellerini yapması ona Agalmatopoios (Tanrı heykelleri yapan) ünvanını kazandırmıştır.

Aeneas: Troya savaşındaki mağlubiyetten kurtulabilen Troyalı kahramandır. Efsanesi Romalı yazar Vergilius tarafından Aeneas adıyla kaleme alınmıştır. Bu efsanede Troya Savaşı’ndan kurtulanları yöneten Aeneas, pek
çok maceradan sonra İtalya’ya ulaşmıştır.

Roma, Tiberius nehrinin kenarında yedi tepe üzerine kurulmuş bir kenttir. Bu tepeler Palatinus, Aventinus, Caelius, Capitolinus, Esquilinus ve Viminalis’dir.

Kartaca Devleti: Fenikeli kolonistlerce Kuzey Afrika’da kurulmuştu. Başkenti bugünkü
Tunus’ta bulunan Kartaca Devleti, Kuzey Afrika’nın batısına, İspanya ve Fransa’nın deniz kıyısı bölgelerine ve adalara sahip güçlü bir devletti.

Sebasteion: Tanrıça Roma ve tanrılaşmış Roma İmparatoruna tapmak için inşa edilen tapınak.

Lejyon: Tüm Roma ordusunu ya da daha dar anlamda ağır piyadeleri kasteden temel askeri birlik.

Augustus’un Prima Porta heykelini yapan sanatçı MÖ. 5. yüzyılın belki de en önemli iki sanatçısından biri olan Polykleitos’un Doryphoros heykelini örnek almıştır.