ÖZ KAYNAKLAR

Öz kaynaklar (öz sermaye), ­işletme sahip veya sahiplerinin (ortakların) ­işletmenin varlıkları üzerindeki toplam haklarının parasal ­ifadesidir. Öz kaynaklar, ortaklar tarafından ­işletmeye konmuş esas sermaye ­ile faaliyet sonucu elde edilen ve dağıtılmayıp çeşitli ­isimlerle işletmede bırakılan kârlardan ve değer artışlarından meydana gelir. Bir başka deyişle öz kaynaklar, işletmenin net varlıkları ­ile borçları arasındaki fark olarak değerlendirilir.

Öz kaynaklar, şu unsurlardan oluşur:

• Ödenmiş sermaye
• Sermaye yedekleri
• Kâr yedekleri
• Geçmiş yıllar kârları veya zararları
• Faaliyet dönemi kârı veya zararı

Ödenmiş sermaye, esas sermaye ile ortaklar tarafından henüz ödenmemiş sermaye arasındaki farktır.

Ödenmiş sermaye, şu unsurlardan oluşmaktadır:

• Sermaye
• Ödenmemiş sermaye
• Sermaye düzeltmesi olumlu farkları
• Sermaye düzeltmesi olumsuz farkları

Şirketler, kanunlarımıza göre genel olarak ­iki gruba ayrılmıştır.

• Adi şirketler (Borçlar Kanunu, md.620)
• Ticaret şirketleri (TTK, md.124)

Sermaye, işletme sahibi ya da ortakların şirketin kuruluşunda koymayı taahhüt ettikleri sermaye payları toplamının parasal ­ifadesidir. Bu sermaye esas sermaye olarak da adlandırılmaktadır. Şirkete tahsis edilen veya ­işletmenin ana sözleşmelerinde yer alan ve ticaret siciline tescil edilmiş bulunan sermaye tutarı “500 Sermaye” hesabının alacağında yer almaktadır. Sermaye hesabı, sermaye tutarının ticaret siciline tescil ve ­ilan edilmesi nedeniyle statik bir yapıya sahiptir. Bu nedenle öz kaynaklardaki artış veya azalış doğrudan kâr ya da zarar, sermayeden ayrı olarak ­izlenir.

Türk Ticaret Kanunu Madde. 124’e göre, ticaret şirketleri; kolektif, komandit, anonim, limited ve kooperatif şirketlerden oluşur. Kolektif ile komandit şirket şahıs; anonim, limited ve sermayesi paylara bölünmüş komandit şirket sermaye şirketi sayılır.

Kayıtlı sermayeli ortaklıklarda satışı yapılmış hisse senetlerini temsil eden sermayeye, çıkarılmış sermaye denir.

Ödenmemiş sermaye, ­işletmeye tahsis edilen veya ortaklarca taahhüt edilen sermayenin henüz ödenmemiş kısmının parasal ifadesidir. Hesabın kalanı ortakların sermaye taahhüt borçlarını gösterir. Taahhüt edilen sermaye tutarı, “501 Ödenmemiş Sermaye” hesabının borcuna, “500 Sermaye” hesabının alacağına kaydedilir. Sermaye taahhütleri ödendiğinde “501 Ödenmemiş Sermaye” hesabı alacaklandırılır.

Ödenmiş sermaye tutarının enflasyon düzeltmesine tabi tutulması sonucunda, ödenmiş sermaye tutarında meydana gelen artışlar “502 Sermaye Düzeltmesi Olumlu Farkları” hesabının alacağına; “698 Enflasyon Düzeltme” hesabının borcuna kaydedilir. İzleyen dönemde enflasyon oranının düşmesi sonucunda ortaya çıkan azalışlar “502 Sermaye Düzeltmesi Olumlu Farkları” hesabının borcuna; “698 Enflasyon Düzeltme” hesabının alacağına kaydedilir. Bu farkların sermayeye eklenmesi durumunda “500 Sermaye” hesabının alacağına karşılık bu hesap borçlandırılır.

Ödenmiş sermaye tutarının ilk kez enflasyon düzeltmesine tabi tutulması sonucunda ödenmiş sermaye tutarında meydana gelen azalışlar “503 Sermaye Düzeltmesi Olumsuz Farkları (-)” hesabının borcuna, “698 Enflasyon Düzeltme” hesabının alacağına kaydedilir. İzleyen dönemde düzeltme sonucunda ortaya çıkan olumlu farklar önce “503 Sermaye Düzeltmesi Olumsuz Farkları(-)” hesabındaki tutardan mahsup edilir, varsa kalanı “502 Sermaye Düzeltmesi Olumlu Farkları” hesabının alacağına kaydedilir.

Yedekler, ilerde dogması mümkün olan zararların ­işletmenin sermaye büyüklüğünü bozmasını engellemek, öz kaynakların yapısını korumak, işletmenin sahipleri ile alacaklıların haklarının korunmasını sağlamak amacıyla net kârın dağıtılmamış ya da ­işletmede alıkonulmuş tutarları ile sermaye hareketleri dolayısıyla ortaya çıkan ve ­işletmede bırakılan tutarlardır.

Tekdüzen Hesap Planı’nda yedekler, öz kaynaklar grubunda iki başlık altında sınıflandırılmaktadır:

• Sermaye yedekleri: Bir kısım sermaye hareketleri sonucunda ortaya çıkan yedeklerdir.
• Kâr yedekleri: ­İşletmenin kârı üzerinden ayrılan yedeklerdir.

Sermaye yedekler­i şu unsurlardan oluşmaktadır:

• Hisse senedi ihraç primleri
• Hisse senedi iptal kârları
• Maddi duran varlık yeniden değerleme artışları
• İştirakler yeniden değerleme artışları
• Diğer sermaye yedekleri

Kâr yedekleri, üç başlık altında sınıflandırılabilir:

• Yasal Yedekler: Yasa gereği ayrılan yedeklerdir.
• Statü Yedekleri: Ana sözleşme gereği ayrılan yedeklerdir.
• Olağanüstü (İsteğe bağlı, İhtiyari) Yedekler: Şirket genel kurulu kararına göre ayrılan yedeklerdir.

Tekdüzen Hesap Planı’nda kâr yedekleri şu unsurlardan oluşmaktadır:

• Yasal yedekler
• Statü yedekleri
• Olağanüstü yedekler
• Diğer kâr yedekleri
• Özel fonlar

TTK’nin 519. maddesine göre; “sermaye şirketleri, her yıl yıllık kârın yüzde beş, ödenmiş sermayenin yüzde yirmisine ulaşıncaya kadar genel kanun yedek akçe ayırmak zorundadır.” Buna “I. Tertip Yedek Akçe” denir.

TTK’nin 519/2 ve 3. maddesi uyarınca; “pay sahiplerine yüzde beş oranında kâr payı ödendikten sonra, kârdan pay alacak kişilere dağıtılacak toplam tutarın yüzde onu genel kanuni yedek akçeye eklenir.” Buna ise “II. Tertip Yedek Akçe” denir.

Her iki yedek akçe de “540 Yasal Yedekler” hesabında izlenmektedir. Yedek akçe ayrıldığında “540 Yasal Yedekler” hesabına alacak, yedek akçe zarara mahsup edildiğinde “540 Yasal Yedekler” hesabına borç kaydedilir.

Geçmiş yıllar kârları, geçmiş faaliyet dönemlerinde ortaya çıkan ve işletme sahi­b­ine veya ortaklarına dağıtılmamış bulunan kârlardan ­ilgili­ yedek hesapların alınmayan tutarlardır. Bu tutarlar, “570 Geçmiş Yıllar Kârları” hesabında izlenmektedir. Önceki yılın net kârı, “590 Dönem Net Kârı” hesabından “570 Geçmiş Yıllar Kârları” hesabına aktarılır.

Geçmiş yıllar zararları, geçmiş faaliyet dönemlerinde ortaya çıkan dönem net zararları ile ilgili tutarlardır. Bu tutarlar, “580 Geçmiş Yıllar Zararları” hesabında izlenmektedir.

Dönem net kârı, ­işletmenin faaliyet dönemine ­ilişkin vergi­ sonrası “net kâr” tutarını ifade etmektedir. Bu tutar, “590 Dönem Net Kârı” hesabında izlenmektedir. Sonuç hesaplarında yer alan “692 Dönem Net Kârı veya Zararı” hesabından aktarılan tutarlar “590 Dönem Net Kârı” hesabına alacak, “692 Dönem Net Kârı veya Zararı” hesabına ise borç kaydedilir.

Tevki­fat (stopaj, vergi­ kesintisi­), iler­ide gerçekleşecek vergiden indirilmek üzere, gelirler üzerinden önceden Gelir Vergisi­ Kanunu madde 94’e ve Kurumlar Vergisi­ Kanunu madde 15’e göre kesinti­ yoluyla vergi­ alınmasıdır.

Dönem net zararı, ­işletmenin faaliyet dönemine ilişkin net zarar tutarını ifade etmektedir. Bu tutar, “591 Dönem Net Zararı” hesabında izlenmektedir. Sonuç hesaplarında yer alan “692 Dönem Net Kârı veya Zararı” hesabından aktarılan tutarlar, “591 Dönem Net Zararı” Hesabına borç, “692 Dönem Net Kârı veya Zararı” hesabına ­ise alacak kaydedilir.