GENEL İŞLETME

Etik ikilem, hem bir seçimin hem de davranış alternatifinin potansiyel zararlı etik sonuçları nedeniyle istenmediği durumlarda ortaya çıkar. Yanlış ve doğru net olarak belirlenemeyebilir. Etik ikilem, birbiriyle çatışan ancak her ikisinin de olası geçerli etik yönleri olan iki seçenekten birinin seçilmesinin gerektiği durumdur.

Faydacılık Yaklaşımı: 19. yy filozofları Jeremy Bentham ve John Stuart Mill tarafından desteklenen bu yaklaşım, çoğunluğun iyiliğini üreten kararın etik karar olduğunu savunur. Bu yaklaşıma göre karar vericiden beklenen, her karar seçeneğinin tüm kesimler üzerindeki etkisini göz önüne alması ve çoğunluğun en yüksek tatmini için uygun olanı seçmesidir. Bu yaklaşımda karmaşık hesaplamalar yerine basitleştirme tercih edilir. Örneğin ekonomik referans çerçevesi olarak maliyet fayda hesaplaması kullanılabilir. Ayrıca karar sadece alınacak karardan doğrudan etkilenenleri göz önüne alınarak verilmeli, dolaylı etkilenenler hesaba katılmamalıdır. Büyük ölçekli bir otomotiv firmasının yöneticileri, bir şehirdeki fabrikayı kapatıp başka bir şehirde operasyonlarına devam etme kararını, şirketin bütünü için en büyük yararı ürettiği gerekçesine dayandırmışlardır.

Haklar Yaklaşımı: Bireyselcilik yaklaşımı olarak da anılan bu yaklaşımın temel sorusu, “nelere hakkım var?”dır. İnsanların sahip oldukları haklar kapsamında; özgürlük hakları ve refah haklarından söz edilir. İfade özgürlüğü, seyahat özgürlüğü ilk gruba; mülkiyet, beslenme hakkı, sağlık hizmeti-sağlığı koruma hakkı ikinci gruba örnek olarak verilebilir. İlk grupta söz konusu haklara, toplumun öteki bireylerinin müdahale etmemeleri beklenirken diğerinde ise toplumun öteki bireylerinin katılımı ve çabası gereklidir. Thomas Hobbes (1588-1679)’a göre, her ahlak ve hukuk düzeninin temel amacı toplumda barışın kurulmasıdır. Deneysel gerçeklere dayalı ahlakı savunan Hobbes, barışın oluşması için insanların kendisi için hak gördüğü şeyleri başkalarına da tanıması; başkalarına karşı kendi özgürlüğünü, onlardan beklediği ölçüde sınırlaması gerekir. Bir etik yaklaşımı olarak haklar kuramına göre, etik olan karar ya da eylem, onlardan etkilenen insanların haklarını en iyi koruyandır. Bu haklar ve özgürlükler Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi’nde yer alan haklardır. Yönetsel karar ve davranışlarda, özellikle yaşam ve güvenlik, gizlilik, doğ- ruluk, vicdan özgürlüğü, konuşma özgürlüğü, özel mülkiyet gibi haklar önemlidir. Etik kararlar almak için yöneticilerin diğerlerinin temel haklarını engellemekten kaçınmaları gerekir. Bu bağlamda çalışanların ne konuştuklarını gizlice dinlemek, onların gizlilik hakkını ihlal etmektir. İş yerinde cinsel taciz, kişinin ahlaki normlarını ihlal ettiği için etik değildir. Şirketindeki yolsuzlukları kamuoyuna duyuran kişileri desteklemek, konuşma özgürlüğü hakkını desteklemek anlamını taşır. Bu yaklaşımın faydacılık yaklaşımından ayrıldığı temel nokta, etik kararlarda toplumun değil, bireyin odak noktada olmasıdır. Faydacılık yaklaşımında bireysel haklar, toplumun refahına göre ikinci planda dikkate alınır.

Bireyin Ahlaki Gelişim Seviyesi: Bireyin ahlaki gelişmişlik düzeyini belirlemek için kullanılan göstergelerden biri olan üç aşamalı gelişim basamağı, Kohlberg (1976: 34-35.) tarafından bilişsel gelişim yaklaşımına göre oluşturulmuştur. İlk aşamadaki bireyler sadece kendi çıkarlarına uygun olduğu durumlarda ve/veya fiziksel cezalandırılmadan kaçınmak için kurallara uyarlar. İkinci gelişmişlik düzeyi ise bireylerin kendisine yakın olan kişilerin beklentileri doğrultusunda yaşadığı ve kendisinin de onayladığı yükümlülükleri yerine getirmek suretiyle var olan düzeni koruduğu bir düzeydir. En üst basamak ise ilkelere dayalı davranışın söz konusu olduğu bir düzeydir. Bu gelişmişlik düzeyindeki bireyler, çoğunluğun fikrine aldırmaksızın diğerlerinin haklarına saygı ve etik değerlere sıkı sıkıya bağlılık gösterir. Kanuna aykırı olsa bile kendi seçimi olan etik ilkelere uygun olarak kararını verir.

Etik Kodlar Kuruluşta davranış standartları oluşturmanın ve sürekli duruma getirmenin bir başka yolu, yazılı etik ilkelerin geliştirilmesidir. Etik kodlar, belirli bir işletme, meslek grubu veya endüstri içinde etiksel açıdan çalışanlardan/üyelerden beklenen ve istenen davranış türlerini açıklayan bildirgelerdir. Etik yönetiminde en yaygın yaklaşım etik kodların oluşturulmasıdır. Kuruluşlar -varsa- bulundukları sektörün etik yasalarına uymayı da taahhüt edebilir. Örneğin; Türkiye Kimya Sanayicileri Derne- ği, üyelerinden üçlü sorumluluk anlayışına göre iş yapmalarını ve raporlamalarını bekler. Sivil toplum kuruluşları, meslek kuruluşları, dernekler (örneğin; TEDMER - Türkiye Etik Değerler Merkezi, TOBB - Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği, İSO - İstanbul Sanayi Odası) de şirketler gibi üyeleri için etik rehberler, meslek ilkeleri hazırlar ve bunlara uyulmasını beklerler.

İş etiği yönetimi spesifik politikalar, pratikler ve programlar aracılığı ile etik konuların ya da sorunlarının formal ya da informal yönetilmesine yönelik doğrudan girişimlerdir. Bu girişimler etik olmayan davranışları azaltmada etkilidirler. Bu nedenle de değerlidirler. Özellikle belirli büyüklükteki şirketlerin iş etiği yönetiminde daha çok kullandıkları güncel yaklaşımlar ve araçlar aşağıda sıralanmıştır (Crane ve Matten, 2010: 185). • Misyon ve/veya değerler bildirgesi • Etik kodlar • Raporlama/tavsiye kanalları • Risk analizi ve yönetimi • Etik yöneticisi/etik sorumlusu/etik komiteleri • Etik danışmanları • Etik eğitimi • Paydaşlara danışma, diyalog ve iş birliği • Denetim, hesap verme ve raporlama

Sosyal Sorumluluk ve Paydaş Yaklaşımı İlişkisi İşletmelerin sorumlulukları konusunda yukarıda bahsettiğimiz dört basamaklı model (ekonomik, yasal, etik ve hayırseverlik) ve üçlü sorumluluktan (ekonomik, sosyal, çevresel) farklı olan paydaş yaklaşımı 1980’lerde Edward Freeman tarafından geliştirilmiştir. Kavram iş dünyasında ilk olarak 1960’larda kullanılmasına rağ- men, popüler ve etkili olması daha sonraları olmuştur. Sosyal sorumluluk yaklaşı- mı işletmelerin sorumlulukları üzerine odaklanırken paydaş yaklaşımı, işletmelerin sorumlu olduğu çeşitli gruplara odaklanır. Temel iddiası, işletmelerin sorumluluğu konusundaki sosyoekonomik görüşle örtüşür. Paydaş yaklaşımı işletmelerin sadece hissedarların ya da sahiplerin çıkarları doğrultusunda değil, aynı zamanda işletme içinde ve etrafında bulunan önemli birçok grup veya paydaşların göz önüne alınarak yönetilmesi gerektiğini savunur. Paydaş, işletmelerin amaçlarını gerçekleştirirken etkiledikleri veya etkilendikleri herhangi bir grup veya birey olarak tanımlanabilir. Yaklaşım, şirketlerden kendi amaçlarını gerçekleştirirken diğerlerinin haklarını ihlal etmemelerini; diğerleri üzerindeki etkilerinden sorumlu olmalarını talep eder.

Etik ikilem, birbiriyle çatışan ancak her ikisinin de olası geçerli etik yönleri olan iki seçenekten birinin seçilmesinin gerektiği durumdur.

Aşağıda iş etiği konusuna yaklaşımlardan dördüne yer verilmiştir. Bunlar:

Prosedürel adalet kuralların adil bir şekilde uy­gulanmasını gerektirir. Kurallar açık bir şekilde ortaya konmalı, tarafsız ve tutarlı bir şekilde yürürlülüğü sağlanmalıdır.

İş etiği yönetimi spesifik politikalar, pratikler ve programlar aracılığı ile etik ko­nuların ya da sorunlarının formal ya da informal yönetilmesine yönelik doğrudan girişimlerdir. Bu girişimler etik olmayan davranışları azaltmada etkilidirler. Bu nedenle de değerlidirler. Özellikle belirli büyüklükteki şirketlerin iş etiği yöneti­minde daha çok kullandıkları güncel yaklaşımlar ve araçlar aşağıda sıralanmıştır.

Etik kodlar, belirli bir işletme, meslek grubu veya endüstri içinde etiksel açıdan çalışanlardan/üyelerden bek­lenen ve istenen davranış türlerini açıklayan bildirgelerdir.

Sosyal sorumluluk işletmenin yasal ve ekonomik yükümlülüklerinin yanı sıra toplumun iyiliği için doğru şeyler yapmak ve bu doğru şeyleri doğru yöntemlerle yapma niyeti olarak tanımlanabilir.

İşletmeler açısından sosyal sorumluluk dört bölümde incelenebilir. Bunlar sosyal sorumluluğun birbiriyle ilişkili ve ayırt edilebilir dört yüzünü ifade etmektedir. Ekonomik, yasal, etik ve hayırseverlik sorumluluklar başlıkları altın­da toplanan bu sorumluluklar ardışık katmanlardan oluşmaktadır.

İşletmelerin etik ve sosyal sorumlu işletme olması yolculuğunda kullanışlı birçok yaklaşım bulunmaktadır. Bunlardan biri de etik ve sosyal sorumluluğun yönetiminde paydaş çerçevesinden yararlanmaktır. Bu yaklaşımın özelliği işletme stratejisinin oluşturulması ve uy­gulanmasında ilgili paydaşlardan geri bildirim alınmasını içermesidir.

Aşağıda sosyal sorumlu bir işletme olma yolundaki işletmeler için süreçte yer alan adımlar sıralanmıştır. Bunlar:

Kimi problemler çok sayıda paydaş grubunu ilgilendirir. Böyle durumlarda paydaşlar arasında iş birliği koşul­ları oluştuğu için dikkatlerin yönü de ortaya çıkmış olur. Örneğin gıda sektöründe faaliyet gösteren bir işletme için ‘’obezite’’ konu başlığı diğer konulardan öncelikli olarak değerlendirilmeye alınabilir. Bazı bölgelerde açlık, bazı bölgelerde kadına yönelik şiddet ağırlıklı konular olarak gözlemlenebilir. Kimi bölgelerde de kültü­rel mirasın korunması, sosyal sorumluluk projesi olarak işletme gündemine alı­nabilir. Silahsızlanma, kanserle mücadele de paydaş gruplarının öncelikli konuları arasında yer alabilir. Bu konuların tespitinde, konuların şiddeti, paydaşların gücü, işletmenin politikaları ve kaynakları önemli rol oynar.

ISO 26000: ISO’nun en yeni girişimi şirket sosyal sorumluluğu için geliştir­dikleri ISO 26000 standartıdır.