İşletmeler ve Özellikleri

İnsanların yaşam düzeyleriyle ilgili bir ekonomik kavram olan refah ile işletmeler arasında bir ilişkinin varlığı kabul edilmektedir. Bu durum, işletmelerin ürettikleriyle ilgili olduğu gibi, işletmelerin istihdam yaratmalarıyla yani insan çalıştırmalarıyla da ilgilidir. Yani işletmeler için insan, hem yaşamı kolaylaştıran ürünlerin tüketicisi hem de işyerlerinde çalışarak ürünlerin üreticisi konumundadır. Diğer bir deyişle, işletmeler için insanlar hem üretici hem de tüketicidirler.

İşletmelerin temel amacı insan ihtiyaçları ve isteklerini karşılamak için üretim yapmak ve üretim yaparken de ekonomik anlamdaki üretim faktörlerini kullanmaktır.

Fayda, mal ve hizmetlerin insanların ihtiyaçlarını giderme özelliğidir. Ürünler ve hizmetler ne oranda ihtiyaç gideriyor, sorun çözüyorsa o kadar faydalıdır.

Söz konusu hiyerarşide ihtiyaçlar listelenerek gelişi güzel sıralanmamış, piramidin tabanından bağlayarak tepesine kadar yerleştirilmiştir. Buradaki en temel varsayım ihtiyaçların hiyerarşik, insan davranışlarının ise ihtiyaca göre şekillenmesidir. Hiyerarşinin ya da piramidin tabanından
başlayarak ihtiyaçlar, aşağıdaki gibi sıralanır:

• Fizyolojik ihtiyaçlar
• Güvenlik ihtiyacı
• Ait olma ve sevgi ihtiyacı
• Saygı ihtiyacı
• Kendini gerçekleştirme ihtiyacı

İnsanın canlılığını, yani fizyolojik varlığını sürdürebilmesi için zorunlu olduğundan en temel ihtiyaçlar olarak görülmüştür. Bütün canlılar için geçerlidir. Bunlar yemek, içmek, nefes almak, uyumak, barınmak fiilleriyle yerine getirilen ihtiyaçlardır. Görünür, yani maddi özellikleri vardır. En başta bunların sürekli belli aralıklarla karşılanması gerekir. Diğer ihtiyaçlardan önce gelir.

Güvenlik ihtiyacı iki grupta toplanır. Bunlar; genel güvenlik ve sosyal güvenliktir. Genel güvenlik ile can ve mal güvenliği ifade edilirken; sosyal güvenlik ile insanın sürdürülebilir şekilde, doğuştan hayatının sonuna kadar, başta fizyolojik ihtiyaçlar olmak üzere, diğer ihtiyaçlarının da karşılandığı bir sistem ifade edilir. Sosyal güvenlik sistemleri; insanların işsiz kalması, hastalanması, engelli olması, iş kazası geçirmesi gibi gelir getirici faaliyetlerde bulunamadığı durumlarda insanca yaşamalarını sağlayan sistemlerdir.

Saygı ihtiyacı iki şekilde ortaya çıkar. Birincisi insanın kendisine saygı duyması, ikincisi ise başkalarından saygı beklemesidir. İşletmelerde çalışanlar çalışma performanslarının gözlenmesini, başarılı olanların takdir edilmesini ve buna uygun statünün verilmesini isterler. Zaten takdir edilmek için başarı gereklidir. Takdir edildikçe başarı tekrarlanır. Başarıyla gelen takdir, itibar› ve tanınmayı artırır.

Doğal kaynaklardan bazılarının üretimde girdi olarak kullanılabilmesi için işlemden geçmesi, yani üretim faktörleri kullanılarak üretilmesi gerekir. Bunlara ekonomik mal denir. Örne¤in; süt, pasta, telefon, otomobil. Ekonomik mallar genellikle sermaye üretim faktörü olarak görülür. Bir de hiç işlemden geçmeden üretim faktörleri kullanmadan doğada hazır bulunan mallar vardır; su, hava, gün ışığı gibi. Bunlar tüketim malı şeklinde doğrudan kullanıldığı gibi, bir başka ürünün üretiminde de doğrudan ve çaba sarf etmeden elde edilerek kullanılır. Bunlara da ekonomik olmayan mal denir.

Doğal kaynakların getirisi kira, emeğin getirisi ücret ve sermayenin getirisi de faizdir.

İnsan ihtiyaçlarını giderecek, sorunlarını çözecek, beklentilerini karşılayacak derecede fayda sağlamak için üretim faktörlerini kullanarak mal ve hizmet üreten, çoğu kez kâr amacı güden ekonomik, teknik ve sosyal girişimlere işletme denir.

İyi bir iş modeli şu sorulara cevap verebilmelidir:

• Müşterinin sorunlarını çözecek, ihtiyaçlarını giderecek fayda üretebiliyor muyuz?
• Bu faydayı üretmek için ihtiyaç duyduğumuz kaynak var mı?
• Sahip olduğumuz kaynakları kullanarak fayda üretirken hangi süreçleri kullanıyoruz?
• Bunların sonucunda kâr elde edebiliyor muyuz?

Çağdaş anlamdaki işletmelerin amaçları aşağıdaki gibi sıralanabilir:

• Kâr
• Ekonomik sürdürülebilirlik
• Sosyal sürdürülebilirlik
• Çevresel sürdürülebilirlik

Sosyal sürdürülebilirlik amacı, işletmenin içinde ve dışında var olan, işletmeyle ilgili sosyal unsurların ihtiyaçlarının ve sorunlarının giderilmesine yönelik amaçları içermektedir.

Doğal kaynaklara sadece bugünkü nesillerin değil gelecek nesillerin de ihtiyacı olacaktır. İşte gelecek nesilleri de düşünerek onlara da yeterli doğal kaynak mirası bırakma düşüncesine çevresel sürdürülebilirlik denir. Çevresel sürdürülebilirliğe ulaşmak dünyadaki her işletmenin bunu amaçları arasına yerleştirmesiyle mümkün olacaktır.

İşletme fonksiyonları demek, işletmenin gruplandırılmış faaliyetleri demektir. İşletmenin birbiriyle ilişkili, yakın ve benzer faaliyetleri gruplandırılır ve çok sayıda faaliyeti az sayıda gruplarda sınıflandırılarak; yönetim, pazarlama, üretim, finansman, muhasebe, insan kaynaklar›(personel), halkla ilişkiler (PR) ve araştırma geliştirme (Ar-Ge) fonksiyonları hâlinde gösterilir.

İşletmeler amaçlarına ulaşabilmek için sürekli olarak nitelikli işgücüne ihtiyaç duyarlar. İnsan kaynakları, bu işgücünü gerek duyulduğu zaman iş ortamına sunabilmek için, önce işi analiz ederek hangi nitelikte, ne kadar işgücüne ihtiyaç duyulacağını tespit eder. Gerekli işgücünü seçerek işe alır, motive eder, eğitir, performanslarını ölçer ve ücretlendirir. İşlerin kesintisiz sürdürülmesi açısından insan kaynakları işletmelerin kritik bir fonksiyonudur.

Mikro işletme: 10 kişiden az yıllık çalışan istihdam eden ve yıllık net satış hasılatı ya da mali bilançosundan herhangi biri 1 milyon Türk lirasını aşmayan çok küçük işletmeler
Küçük işletme: 50 kişiden az yıllık çalışan istihdam eden ve yıllık net satış hasılatı ya da mali bilançosundan herhangi biri 8 milyon Türk lirasını aşmayan işletmeler
Orta büyüklükteki işletme: 250 kişiden az yıllık çalışan istihdam eden ve yıllık net satış hasılatı ya da mali bilançosundan herhangi biri 40 milyon Türk lirasını aşmayan işletmeler
Büyük işletme: 250 kişiden fazla yıllık çalışan istihdam eden ve yıllık net satış hasılatı ya da mali bilançosundan herhangi biri 40 milyon Türk lirasını aşan işletmeler

Yaptıkları işe göre işletmeler; ürün üreten işletmeler, hizmet üreten işletmeler ve ticaret işletmeleri olarak üçe ayrılırlar. Ürün üreten işletmeler, gözle görülebilen, elle tutulabilen, somut ve maddi olan şeyleri, yani ürünleri üretirler. Hizmet üreten işletmeler ise maddi olmayan, soyut, stok edilemeyen hizmet üreterek insan ihtiyaçlarını karşılarlar. Ticaret işletmeleri ise ürün üreten işletmeler ile tüketiciler arasındaki aracılık yaparlar.

Bunlarda da sermayenin tamamı devlete aittir. Onlar da KİT’dir. Verimlilik ve kârlılık ilkelerine göre çalışırlar. Genel Muhasebe ve Sayıştay denetimine tabi değillerdir. Genel kurulları yoktur. Yönetim Kurulu ve Genel Müdürlük tarafından yönetilirler. Denetim TBMM adına Yüksek Denetleme Kurulu tarafından yapılır. Örnek olarak Türkiye Lokomotif ve Motor Sanayii A.Ş. (TÜLOMSAŞ) ve T.C. Ziraat Bankası gösterilebilir

Çokuluslu işletmelerin belli başlı özellikleri şunlardır:

• Üretim birden fazla dış ülkede yapılır.
• Ülke birimleri, belirli bir bağımsızlık içinde çalışır.
• Sermaye sahipliği ikiden fazla ülkeye yayılmıştır.
• Birimlerin tepe yöneticileri genel merkezden görevlendirilir.
• İhtiyaç duyulan finansman uluslararası sermaye piyasalarından sağlanır.

Verimlilik girdi ile çıktı arasındaki bir ilişkidir. İşletmenin başarısını bildiren çok önemli bir göstergedir. İşletmeler ister ürün isterse hizmet üretsinler, genel anlamda üretim faktörlerini girdi olarak kullanarak, mümkün olan en çok çıktıyı yani ürün ve hizmeti üretmelidir. Aynı miktar girdiden ne kadar çok çıktı üretilirse ya da aynı çıktıyı ne kadar az girdiden üretilirse verimlilik sağlanmış olur.