Talep Arz ve Piyasa Dengesi

Talep kavramı iktisaden "satın alma gücüyle desteklenmiş satın alma isteği" olarak tanımlanmaktadır. 

Talep kanunu, bir malın fiyatı artarken talep edilen miktarının düşmesi veya tersine bir malın fiyatı azalırken talep edilen miktarının artmasıdır. 

Bir malın fiyatı dışında talebi etkileyen diğer faktörler tüketici zevk ve tercihleri, ikame ve tamamlayıcı malların fiyatları, tüketici sayısı ve tüketicinin geliridir

Malın fiyatı dışında talebi etkileyen diğer faktörlerde (ilgili mal fiyatları, gelir, tüketici sayısı, zevk ve tercihler gibi) meydana gelebilecek değişmeler, talep eğrisinin yerini değiştirir.  Bir malın fiyatı sabitken tamamlayıcısı olan malın fiyatının düşmesi, ikamesi olan malın fiyatının artması, gelirin ve tüketici sayısının artması, zevk ve tercihlerin mal lehine olması durumunda talep eğrisi sağa kayar. Tersi durumda ise talep eğrisi sola kayar. Talep eğrisinin sağa kayması talebin artması, sola kayması ise talebin azalması anlamına gelir.

Endüstrideki firma sayısı, teknoloji düzeyi, ikame ve tamamlayıcı mal fiyatları, teşvik ve destekler, beklentiler ve faktör fiyatları arzı etkiler.

İktisat alan yazınında aynı malı üreten firmalar topluluğuna endüstri denir. Aynı endüstride bulunan her firmanın sahip olduğu bir arz eğrisi vardır. Aynı malı üreten bu firmaların arz eğrilerinin toplamına ise endüstri arzı veya piyasa arzı denir.

Üretim faktörlerinin fiyatının artması maliyetleri artıracağından üretimi azaltarak arz eğrisini sola kaydıracaktır. Faktör fiyatlarının azalması ise arz eğrisini sağa kaydıracaktır.

Üretim teknolojisinin gelişmesi arz eğrisinin sağa doğru kayarak genişlemesine neden olacaktır.

Piyasa dengesi arz ve talep eğrilerinin kesiştiği noktada oluşacaktır. Bu noktada alıcı ve satıcılar aynı fiyattan aynı miktarda alım-satım için uzlaşmaktadırlar. (Bkz Şekil 2.7 Piyasa Dengesi , s.35). 

Bir ekonomik değişkenin bir başka ekonomik değişkene karşı olan duyarlılığının ölçmek için esneklik (elastikiyet) kavramını kullanırız. Talebi ve
arzı etkileyen değişkenlerin etki derecelerini ölçmede arz-talep esnekliğinden yararlanılır. Esneklik, bağımsız değişkendeki %1 değişmenin bağımlı değişkeni % kaç etkilediğini göstermektedir. İktisat bilimi esneklik kavramını temelde talep esnekliği ve arz esnekliği olarak inceler.

Bir malın talep edilen miktarı o malın fiyatındaki, tüketicinin gelirindeki ve de diğer malların fiyatlarındaki değişmelere karşı duyarlıdır. Talep  esnekliği, bu duyarlılığı ölçer. Talebin fiyat esnekiği, talebin gelir esnekliği ve talebin çapraz esnekliği olmak üzere farklı bileşenleri bulunmaktadır.

Bir maldan talep edilen miktarın, o malın fiyatındaki değişmelere olan duyarlılığına talebin fiyat esnekliği,

Bir maldan talep edilen miktarın, gelirdeki değişmelere olan duyarlılığına talebin gelir esnekliği,

Bir maldan talep edilen miktarın, diğer bir malın fiyatındaki değişmelere olan duyarlılığına talebin çapraz fiyat esnekliği denir.

Talep edilen malın z;

zorunlu mal olup olmaması

ikâmesinin mümkün olup olmaması

talep edenin bütçesinde önemli bir kalem olup olmaması 

Fiyat değişiminden sonra belirli bir zaman geçip geçmemesi

Burada talep edilen miktarlar malın fiyatına çok fazla tepki gösterememektedir çünkü tüketici bu mal veya hizmetleri tüketmek zorundadır. Talep edilen miktarlardaki değişiklikten daha küçüktür. 

Bazı durumlarda devlet tüketiciyi korumak için piyasaya müdahale eder. Kıtlık dönemlerinde tüketiciyi korumak amacıyla özellikle temel gıda maddelerinin piyasa fiyatlarına müdahale ederler. Bu müdahalede esas amaç, arz yetersizliği nedeniyle çok yüksek düzeyde oluşan piyasa fiyatını düşürmektir. Piyasa fiyatının altında ve maliyet fiyatının biraz üzerinde bir fiyat, tavan fiyat (maksimum fiyat, azami fiyat) olarak saptanır ve saptanan bu fiyatın üzerinde alışveriş yasaklanır.

Taban fiyat, hükümetin üreticiyi korumak amacıyla piyasa fiyatının belirli bir düzeyin altına düşmemesini garanti ettiği fiyatlardır.
Devletin üreticiye garanti ettiği fiyat taban fiyatıdr. Bunu gerçekleştirebilmenin tek yolu devletin ya da devlete bağlı kuruluşların (örneğin bizim ülkemizde Toprak Mahsulleri Ofisi gibi) piyasaya bizzat alıcı olarak girmesi gerekir.

Modern ekonomilerde, dolaylı vergiler olarak adlandırdığımız ve malların birimi başına konulan bir takım vergiler bulunmaktadır. Sizler, Türkiye’deki uygulamasını olarak katma değer vergisi ve özel tüketim vergisi olarak biliyorsunuz. Bu tip vergiler mal ve hizmetlerin her birimine belirli bir oranda konur ve satış fiyatı içerisinde yer alır. Bir simit aldığınızda, bir ayakkabı aldığınızda veya internet hizmeti aldığınızda ödediğiniz fiyatın içerisinde bir vergi bulunmaktadır.

ÜÜretici rantı, üreticilerin bir malı satmaya razı oldukları fiyattan daha yüksek fiyata satmaları durumunda oluşan ve üretici lehine olan farktır.

Tüketici rantı, tüketicilerin bir malı satın almaya razı oldukları fiyatın altında bir fiyattan satın almaları durumunda oluşan tüketici lehine olan farktır. 

Satın alma isteği ile birlikte satın alma gücüne de sahip istek ekonomik olarak efektif talep olarak tanımlanır. Bundan dolayı okuyucu talep kelimesi tek başına kullanıldığında, efektif talep kavramını anlamalıdır.

Öz olarak, bir dolaylı vergi uygulamasının yükü, piyasadaki karar birimlerinden (tüketici veya üretici) hangisi daha az esnek ise en çok o tarafa düşer veya yansır. Yani, talep esnekliği azaldıkça tüketicinin, arz esnekliği düştükçe üreticilerin ödeyeceği vergi daha çok olmaktadır.