GENEL DİLBİLİM II

Anlatı metinleri sözlü ya da yazılı olarak üretilebilir.

Yönlendirme: Hem anlatılan olayların yeri, zamanı ve gerçekleşme koşulları hem de anlatıda geçen kişilerin kimlikleri ve davranış biçimleri hakkındaki bilgileri içerir. Anlatının önplanını kuran karmaşık olaylar dizisiyle aktarılan anlatı öyküsünün, arkaplanını oluşturarak metin alıcısının olaylar, durumlar, kişiler arasında ilişkiler kurabilmesine yardımcı olur.

Güçlendiriciler: Bir anlatıcı, metin alıcısına anlatmak istediklerinin anlamını güçlendirmek için vurgudan, nicelik bildiren sözcüklerden, yinelemelerden, kültürel anlam taşıyan sözcelerden ve ünlemlerden yararlanabilir.

Bitiş: Metin alıcısına, anlatının bittiğini, artık yeniden aktarım zamanına dönüldüğünü sezdirir.

Anlatı aktarımı-Sözeylem anlatı aktarımı-Dolaylı konuşma aktarımı-Bağımsız dolaylı konuşma aktarımı-Bağımsız konuşma aktarımı-Bağımsız dolaysız konuşma aktarımı

“Düşünce eylem” anlatı aktarımı
Ayşe: “Böyle giderse daha fazla birlikte olamayız. Ayrılmamız gerekebilir”
Ayşe beni terk etmeyi düşünüyordu.
(Düşünce eylem anlatı aktarımı)
Dolaylı düşünce aktarımı Genç kızın ertesi gün senedi imzalamaya gelip gelmeyeceğini düşünüyordu.
Bağımsız dolaylı düşünce aktarımı Genç kız acaba ertesi gün senedi imzalamaya gelecek miydi?
Bağımsız düşünce aktarımı “Acaba genç kız senedi imzalamaya gelecek mi?” diye düşündü.
Bağımsız dolaysız düşünce aktarımı Acaba yarın senedi imzalamaya gelecek mi?

Belirli diğerleri (Çoğu durumda başka bir zaman ve yerdeki bir başka konuşmacının sesidir. Metinde yer verilen sözcenin bilgi açısından sorumlusunun anlatıcı dışında belirli biri olduğu bu yolla işaretlenir.)

Akla vurma; aktarılan ifadenin içerdiği tanıtsal yapı, anlatıcının aktardığı bilgiyi önsezi, mantık yürütme, bir rüyâ, deneyim ya da başka bir zihinsel oluşum ile çıkarımsal olarak oluşturduğunu gösterir. [Ali çok yorulmuş olmalı.Geçen hafta beş tane sınavı vardı.]

Üçüncü-elden edinilen tanıt; aktarılan ifadenin içerdiği tanıtsal yapı, anlatıcının aktardığı bilgiyi [birisinden] duyduğunu, ancak o kişinin söz konusu olaya ya da duruma şahit olmadığını gösterir.

İletinin sunuluş biçimleri şunlardır:
• Anlatı (Gerçekleşmiş bir dizi eylemin zaman
sırası içinde aktarımı yapıldığında)
• Alıntılama (Bağımsız konuşma ve düşünce
aktarımı yapıldığında)
• Yansıtma (Bağımsız dolaysız konuşma ve
düşünce aktarımı yapıldığında)
• Yeniden dile getirme (Dolaylı ya da bağımsız
dolaylı konuşma ve düşünce aktarımı
yapıldığında)• Özetleme (Sözeylem anlatı aktarımı ve “düşünce
eylem” anlatı aktarımı yapıldığında)

Anlatı söylemi, günlük yaşamın doğallığı içinde üretilen sözlü anlatı metinlerinden, ürün metnin yazılı olarak sunulduğu kurmaca anlatıya (örneğin öyküler, romanlar vb.) kadar uzanan çok çeşitli anlatı metni alt türlerinde karşımıza çıkar. Dilbilimde, anlatı söylemi ve anlatı metni üzerine yapılan çalışmalar öncelikle sözlü anlatıların özelliklerini ortaya koymayı amaçlamıştır.

Değerlendirme, anlatının anlatıcı tarafından neden anlatılmaya değer bulunduğunu, anlatıcı için önemini sezdiren kurucu parçasıdır.

Sözlü Anlatı Çözümlemesinin ilkelerine göre, dilsel özellikler, anlatının işlevlerini ortaya koyar. Anlatının iki temel işlevi vardır: Birinci işlev anlatının gönderge işlevi olarak adlandırılır. Bu işleviyle anlatı metni, metin alıcısını bir konuda bilgilendirmektedir. Bu işlevi kullanarak anlatıcı, bir deneyimini zaman sırası içinde, bu sırayla uyumlu bir tümce kümesi biçiminde özetler ve sözel olarak metin alıcısına aktarır.

Ancak, anlatı aynı zamanda metin üreticisi için yaşadığı olayları aktarırken onları yorumlamasını da sağlayan bir araç veya bir kaynaktır. Anlatının ikinci işlevi bu olgu çerçevesinde ortaya çıkar. İkinci işlev anlatının değerlendirici işlevidir. Bu işlev, anlatıcının belirli olayları, belirli bir düzen içinde ve belirli bir amaç doğrultusunda anlatarak anlattığı olayları kendi biyografisine dönüştürebilmesine olanak verir.

Kimi sözlü anlatı örnekleri sadece birinci işlevi yerine getirir. Çünkü her anlatı doğal olarak bu işlevi yerine getirir. Örneğin sıradan günlük anlatılar çoğu zaman böylesi örneklerdir. Kimi anlatı örneklerindeyse ikinci işleve yönelik düzenlemeler ortaya çıkar. Bu tür örnekler anlatıcının biyografisini sunar. Sıradan günlük anlatılardan ayrılır ve kişisel deneyim anlatıları olarak adlandırılır.

Anlatısal güvenilirlik, anlatı öyküsünde yer alan olayların metin alıcısı tarafından ne ölçüde “gerçekten olmuş olaylar” olarak kabul edilebildiği ile ilgilidir.

Anlatı aktarımı, anlatı metninde anlatıcının aktarımlarında konuşma ve düşünceyi belirten hiçbir eylem bulunmadığı durumlarda gerçekleşir (Özünlü, 2001). Bu tür aktarımda, anlatıcı sadece eylem anlatımı yapar (Olanları anlamak için dışarı çıktım. Etrafa bakındım. Birden Ahmet’i gördüm.). Bu nedenle anlatı aktarımında anlatıcının rolü baskındır. Anlatı metninin karmaşık olaylar kurucu parçası, anlatı aktarımı içerir.

İletinin sunuluş biçimleri şunlardır:

• Anlatı (Gerçekleşmiş bir dizi eylemin zaman sırası içinde aktarımı yapıldığında)
• Alıntılama (Bağımsız konuşma ve düşünce aktarımı yapıldığında)
• Yansıtma (Bağımsız dolaysız konuşma ve düşünce aktarımı yapıldığında)
• Yeniden dile getirme (Dolaylı ya da bağımsız dolaylı konuşma ve düşünce aktarımı yapıldığında)

• Özetleme (Sözeylem anlatı aktarımı ve “düşünce eylem” anlatı aktarımı yapıldığında)

Tanıtsal yapılar, aktarılan bilginin güvenilirliğini, bilgiyi içeren tümcenin dayandığı bilgi kaynağını, bilginin kesinlik derecesini, önermenin doğruluk olasılığını ya da bu olasılığa yönelik beklentiyi niteleyen birimlerdir.

Akla vurma; aktarılan ifadenin içerdiği tanıtsal yapı, anlatıcının aktardığı bilgiyi önsezi, mantık yürütme, bir rüyâ, deneyim ya da başka bir zihinsel oluşum ile çıkarımsal olarak oluşturduğunu gösterir. [Ali çok yorulmuş olmalı.
Geçen hafta beş tane sınavı vardı.]

Örnek anlatıda metnin iletişimsel amacını belirginleştiren değerlendirme sözceleri yoktur. Ayrıca, bu anlatıyı metin üreticisinin biyografisine dönüştürecek herhangi bir anlatısal değerlilik düzenlemesi de yapılmamıştır. Metin alıcısı Kül Tigin yazıtındaki bu bölümü okuduğunda, Kırgızlara yapılan seferin neden anlatıldığı sorusunun yanıtını bulamamaktadır.

Metne dil aktarımları açısından baktığımızda, aktarılan içeriğin, yani iletinin anlatı biçiminde sunulduğu; anlatıcının tüm sözcelerde anlatı aktarımı yaptığı görülmektedir. Aktarımlarında konuşma ve düşünceyi belirten hiçbir eylem yoktur. Bu nedenle metin alıcısı bu anlatıda tek bir sesle (anlatıcı sesiyle) karşı karşıyadır. Aktarıma konu olan olaylar bütünüyle anlatıcının denetimi altında sunulmuştur. Tamamı anlatıcının doğru olduğu iddiasını kendi tanıklığıyla (doğrudan tanıtgörsel) sunduğu olaylardır. Bütün bu özellikleriyle Kül Tigin yazıtındaki bu satırlar bize sadece gönderge işlevi taşıyan bir anlatı sunmaktadır.

Sadece kendi sesini kullanmayıp dolaylı anlatımda yapmıştır.

Anlattığı her şeyin sorumluluğunu, diğer Türk Kağanlarının seslerini de ekleyerek, kendi üstüne almamıştır.

Anlatıya iç değerlendirmeler yaparak duygusal tepkisini de katmıştır.

Metin sadece gönderge işlevine sahip değil karmaşık olay dizisi ile beraber bir çok değerlendirmeyi de içinde barındırmaktadır.