GENEL DİLBİLİM II

Tümce özne ve yüklemden oluşan ve konuşucunun edincinde bulunan soyut kuramsal ve biçimsel bir yapıdır

Hem tümce hem de önermenin ortak noktası bağlamdan bağımsız kavramlar olmalarıdır.

Edimbilim konuşucunun sözcesinde dile getirmeyi amaçladığı anlamı incelemeye yöneliktir. Bir başka deyişle, edimbilimde sözcükler aracılığıyla dile getirilmeyen, yüzeyde görülmeyen anlam incelenir. Dolayısıyla “Burası çok sıcak” ifadesi için yapılan çıkarım edimbilime bir örnektir.

a,b,d ve e şıkları edimbilimin iş bölümünde yer almaktadır. Zamana ve konuşucuya bağlı olmayan ve her zaman geçerli olan anlam ise Anlambilim kapsamındadır.

Durumsal Bağlam: Bir sözcenin içinde yer aldığı zaman, mekân ile konuşucu ve dinleyicinin kim oldukları gibi unsurlardır.

İşbirliği ilkesinin alt ilkeleri, Nicelik İlkesi, Nitelik İlkesi, Bağıntı İlkesi ve Tarz İlkesidir. Dolayısıyla Tarz ilkesi İşbirliği ilkesinin alt ilkelerinden biridir

‘Türkiye’ yanıtı geniş bir alanı kapsamakta ve yeterli bilgi vermemektedir. Gereğinden az ya da çok bilgi vererek Nicelik ilkesi çiğnenmiş olur.

'Çocuğumun saatlerce altınlarımı saymasını görmek istiyorum’ ifadesi tekmiş gibi görünen bir istek içinde başka birkaç isteği daha barındırmaktadır. Dolayısıyla burada konuşmaya dayalı sezdirim bulunmaktadır.

Normal şartlar altında, soru bir bilgi edinmek amacıyla sorulur ama burada bir rica edimi gerçekleştirildiği için bu sözceler dolaylı söz eylemleridir. b ve c şıkkı dinleyicinin çıkarımına dayalı bilgi içerdikleri için dolaylı söz eylemlerdir. A şıkkı emir cümlesi olduğundan dolaysız bir söz eylemidir.

Konuşucu gelecekte gerçekleştirmeye yönelik bir yükümlülüğü üstlendiğinde bu edimsöze yükümleyici denir: Söz vermek, yemin etmek, garanti etmek, temin etmek, tehdit etmek, istifa etmek, gibi.

Hem anlambilimin hem de edimbilimin konusu anlamdır. Dilbilimin bu iki alt dalı, birbirleriyle bağlantılı olsalar da dilin farklı anlam boyutlarını araştırırlar. Anlambilimin kapsamı, önermenin içeriğindeki sözlüksel anlamdır; edimbilimin kapsamı ise konuşucunun niyetine ve bağlama dayalı anlamdır. Bu anlam farkları aşağıda daha ayrıntılı anlatılacaktır. Edimbilim, 1930’larda Amerikalı felsefeciler Morris ve Peirce ile Viyana Çevresi felsefe ekolünden Alman asıllı felsefeci Carnap’ın çalışmalarıyla başlamıştır. Edimbilimi bir çalışma alanı olarak ilk kez ortaya koyan bu felsefeciler, dilbilimin alt alanlarını şu şekilde ayırmışlardır: Sözdizim, dilsel işaretleri (sözcük gibi) birbirine bağlayan biçimsel ilişkilerin, anlambilim dilsel işaretler ile işaretlerin gönderimleri arasındaki ilişkilerin ve edimbilim dilsel işaretler ile bu işaretleri kullanan ve yorumlayanlar arasındaki ilişkilerin incelenmesidir. Edimbilim, anlamın önerme içeriğinden ayrı, bağlama dayalı anlam unsurlarını inceleyen bir daldır.

Doğru cevap D'dir.

Önerme: Bir tümce kullanılarak ifade edilen ve konuşucu, dinleyici, yer ve zaman gibi dil dışı bağlamdan tümüyle bağımsız ve soyut bir anlambilimsel birimdir.

Sözce: Belli bir bağlam içinde, belli bir zamanda bir konuşucu tarafından dinleyiciye belli bir yerde söylenen sözcük, nida, onaylama sesleri, bir ifade gibi bir birimdir.

Söylem modeli  ya da Bilişsel bağlam iletişim kuran kişiler arasında ortak bilişsel bir bilgi envanteridir.

İletişimsel Edinç: Konuşucuların iletişim boyutunda dilin kullanımına ilişkin soyut bilgileridir. İletişimsel edinç, dilbilgisel edinci de kapsar.

Doğru cevap C'dir.

Anlambilim ve edimbilimde anlam çözümlemesine yönelik iş bölümü şu şekilde özetlenebilir:

Anlambilim; 

Edimbilim;

Doğru cevap A'dır.

Durumsal Bağlam: Bir sözcenin içinde yer aldığı zaman, mekân ile konuşucu ve dinleyicinin kim oldukları gibi unsurlardır. ‘Senin bana bu kitabı getirmen gerek’ gibi bir sözcenin dile getirilmesi ve anlaşılması için sen ve bana adıllarının ve bu kitap gibi bir Ad Öbeğinin gönderimsel özelliklerinin anlaşılması, yalnızca konuşucu ve dinleyicinin kim oldukları ve hangi kitabın söz konusu edildiğinin bilinmesi ile gerçekleşebilir. Bunun için de bu kişilerle söz konusu kitabı durumsal bağlam içinde konumlandırabilmek gereklidir. Dün sinemaya yeni bir film geldi sözcesinde dün belirtecini anlamak için sözcenin zamanını bilmek önemlidir. Benzer şekilde, bana şu kitabı uzatıver sözcesinde hangi kitabın kastedildiği durumsal bağlamdan anlaşılır.

Doğru cevap D'dir.

İşbirliği İlkesi

Nicelik İlkesi :

a) Konuşmaya katkınızı (konuşmanın amacı doğrultusunda) yeterince bilgilendirici olacak şekilde yapın

b) Konuşmaya katkınızda gereğinden çok bilgi vermeyin.

Nitelik İlkesi:

 a) Yanlış olduğuna inandığınız bir şeyi söylemeyin.

b) Yeterince kanıtınız olmadan bir şey söylemeyin.

Tarz İlkesi :

 a. İfadede belirsizliği önleyin.

b. Bulanık anlamlılığı önleyin.

c. Kısa ve öz konuşun (Gereksiz söz kullanıp lafı uzatmayın)

d. Düzenli olun.

Bağıntı İlkesi:

Konuşmanızı bağıntılandırın. (Diğer söylenenlerle ilişkilendirin).

Doğru cevap B'dir.

Toplumsal-kültürel Bağlam: Sözcenin içinde yer aldığı toplumsal ve kültürel unsurları içeren bağlamdır. Sözcenin kullanıldığı ortamdaki konuşucu ve dinleyici arasındaki resmiyet veya samimiyet ilişkileri, konuşucu ve dinleyicinin cinsiyeti, yaşları, eğitim düzeyleri, içinde bulunulan kurumsal ortam (okul, hastane, banka, gibi). Örneğin, bir doktorun bir meslektaşı, hastası, arkadaşı ve eşiyle konuşurken kullandığı dil, farklılıklar gösterecektir. Hatta bu doktorun eşi de aynı işyerinde çalışan bir başka doktorsa aynı kişiye hastanede ve evde kullandığı dil farklı olacaktır.

Doğru yanıt E'dir.

Sezdirim, kısaca kişinin konuşma sırasında bir sözceyi dile getirdiğinde onunla amaçladığı örtük anlam demektir.

İşbirliği ilkesi: İnsanların genelde davranışlarını ve özelde dil kullanımlarını belirleyen ve insan aklı tarafından düzenlenen düzenleyici kuralların varlığı.

İletişimsel Edinç: Konuşucuların iletişim boyutunda dilin kullanımına ilişkin soyut bilgileridir. İletişimsel edinç, dilbilgisel edinci de kapsar.

Önerme: Bir tümce kullanılarak ifade edilen ve konuşucu, dinleyici, yer ve zaman gibi dil dışı bağlamdan tümüyle bağımsız ve soyut bir anlambilimsel birimdir.

Doğru cevap A'dır.

Söz Eylem Kuramı, kişilerin inanç, amaç, isteklerine dayalı niyetlerine bağlı olarak edimsel anlam taşıyan sözcelerin konuşucu ve dinleyiciyi eyleme geçiren etkilerini inceler. Söz Eylem Kuramı, İngiliz dil felsefecisi John L. Austin (1955, 1962) tarafından ortaya konmuş ve daha sonra Austin’in Harvard Üniversitesi’nde öğrencisi olan Amerikalı felsefeci John Searle (1969) tarafından geliştirilmiştir. Austin, söz eylemleri Şekilde görülen üçlü yapıya ayırmıştır:

Düzsöz eylemi: Bir sözceyi, ses, sözcük ve tümce olarak dilbilgisel kurallara uygun bir biçimde dile getirme edimidir.

Edimsöz eylemi: Sözceyi kullanarak gerçekleştirilmek istenen amaca edimsöz denir. Örneğin birisini yemeğe davet etme amacını bir sözce ile dile getirmek bir edimsöz eylemidir.

Etkisöz eylemi: Bir sözceyi dile getirmenin sonucunda ortaya çıkan etkidir. Austin’e göre etkisöz eylemleri, konuşucu, dinleyici ya da diğerlerinin duygu, düşünce, görüş ve hareketlerinde sözceler sonucunda yaratılan etkidir.

Doğru cevap E'dir.

Searle (1975) söz eylemleri dolaysız ve dolaylı söz eylemler olarak ikiye ayırmıştır. Söz eylemlerdeki edim açıkça dile getirilebildiği gibi konuşucu niyetini dolaylı olarak da ifade edebilir. Açıkça dile getirilen söz eylemlere dolaysız söz eylemler, edimin açıkça dile getirilmediği durumlardaki söz eylemlere ise dolaylı söz eylemler denir. Dolaylı söz eylemde konuşucu dinleyiciye paylaştıkları bağlama bağlı olarak onun akılcı yetilerine güvenerek çıkarımda bulunması amacıyla bir söz eylem iletir.

24. a. Bana çikolata ver.

b. Bana çikolata verir misin?

c. Çikolatan var mı?

d. Canım çikolata istiyor.

e. Keşke çikolata olsa...

Örnek (24a)’da açıkça dile getirilen bir emir görüyoruz. Bu dolaysız bir söz eylemdir. Öte yandan (24b-c) soru tümceleridir. Normal şartlar altında, soru bir bilgi edinmek amacıyla sorulur ama burada bir rica edimi gerçekleştirildiği için bu sözceler dolaylı söz eylemleridir. Benzer şekilde (24 d-e) örnekleri de dinleyicinin çıkarımına dayalı bilgi içerdikleri için dolaylı söz eylemlerdir. Konuşucu, dinleyicinin bu sözceleri rica olarak yorumlayıp, çikolata isteği yönünde etkisöz edimi gerçekleştirmesini beklemektedir. Dolaysız söz eylemlerin bir tek anlamı vardır; oysa dolaylı söz eylemlerde çok lu anlam söz konusudur.

Doğru cevap D'dir.

İddia İfadeleri (Belirtici): Konuşucunun dünyada gerçekleşmiş olan, gerçekleşmesi olası olan olayları, vuku bulduğundan emin olduklarını, varsayımlarını, tahminlerini belirtiği sözcelerdir.

Yönlendirici: Amacı dinleyicinin bir iş yapmasını sağlamak olan edimlere yönlendirici denir.

Yükümleyici: Konuşucu gelecekte gerçekleştirmeye yönelik bir yükümlülüğü üstlendiğinde bu edimsöze yükümleyici denir.

Yansıtıcı: Konuşucu, bir psikolojik durumunu dışa vurur: teşekkür etmek, başsağlığı dilemek, mutluluk dilemek, teselli etmek, tebrik etmek, gibi.

İlan edici (Bildirici): Bu edimsözler aracılığıyla dünyada bir durum değişikliğine yol açılır: Seni işe alıyorum, Bu bebeğin adını “Gülsüm” koyuyorum, gibi.

Doğru cevap D'dir.