GENEL DİLBİLİM II

Karmaşık tümcede, ana tümce içinde bir yan tümcecik bulunur. Geldiğini duydum tümcesi içinde geldiğini bir yan tümceciktir. Öyleyse, geldiğini duydum bir karmaşık tümcedir. Doğru cevap E’ dir.

Yalın tümce tek başına kullanılan bir ad öbeği (AÖ) ve eylem öbeğini (EÖ) içerir. Birleşik tümcelerin dizim ağacında iki ayrı bağımsız tümce vardır ve bunlar bir bağlaç ile bağlanırlar. Birleşik tümcelerde yer alan ve bağlaçla bağlanan T1 ve T2 tümcecikleri aynı düzeyde yer alırlar. Bu iki tümce anlamsal açıdan da eşit önemde olur. Öte yandan, bir bağımsız tümcenin içinde en az bir bağımlı tümce varsa bu yapıyı karmaşık tümce olarak adlandırılır. T2 yan tümceciği, T1 ana tümceciğinin içinde bulunur ve onun bir parçası olarak işlev görür. Verilen dizim ağacı tek başına kullanılan bir ad öbeği ve eylem öbeğinden oluştuğuna göre, doğru cevap A’ dır.

Yan Tümcecik Oluşturma: Her dilde farklı yan tümce oluşturma yöntem­leri vardır. Hint-Avrupa dillerinde yan tümcecik, tümleyici denilen sözcük gruplarından birinin ya­lın tümcenin başına yerleştirilmesiyle oluşturulur. Doğru cevap B’ dir.

Ad tümceciklerinde açık özne kullanılmaz (s. 40); A şıkkı yanlıştır. Uyum eki almayan bir eylemin öznesi adıl olamaz (s. 40); B şıkkı yanlıştır. Denetlenen bir özne ADIL_SOY olamaz (s. 42); C şıkkı yanlıştır. ADIL yalnızca yan tümce öznesi olabilir (s. 40); E şıkkı yanlıştır. Doğru cevap D’ dir.

Örnekteki ADIL denetlenmemektedir. Ancak kim temiz olacak, kim temizliğine dikkat edecek  sorularına verilecek yanıt, herhangi bir insandır. Bu tür denetlenmeyen ancak her hangi bir insan olarak yorumlanan ADIL soyut ADIL olarak adlandırılır ve ADILsoy olarak gösterilir. Doğru cevap D’ dir.

Olgu tümceciği, olgusal ad tümceciği­dir. Yani bu tümcecikteki önerme doğ­rulanıp yanlışlanabilir. Gerçekleştiği ya da gerçekleşecek olması önemlidir. Olgu tümcecikleri (-DIK, -(y)AcAK, (y)Iş) Eki alırlar. Doğru cevap B’ dir.

Ad Öbeği Ulaşılabilirlik Hiyerarşisi: Keenan ve Comrie (1977) yaklaşık 50 dünya diline bakarak evrensel olarak ortaçlara ilişkin şu sonuca vardılar: Her dilde ortaç özneyi niteleye­bilir. Yani evrensel olarak en yaygın ortaç özneyi niteleyendir. Bundan sonra sırasıyla dolaysız nesne, dolaylı nesne, ilgeç nesnesi ve iyelik yapılarıdır. Doğru cevap A’ dır.

Kısıtlayıcı ortaçlar gönderimi çok geniş olan bir kümenin üyesini daraltmak için kullanılır. Örneğin,  [AÖ Kitap] iyi bir dosttur tümcesindeki kitap çok genel bir addır; belli bir ki­taba gönderimde bulunmayıp konuşucu ve din­leyici tarafından paylaşılan belli bir kitap yorumu taşımamaktadır. Oysa belli bir kitap söz konusu ise o zaman bu nesnenin daraltılması için belli araçlar kullanmamız gerekir. Örneğin, masadaki kitap diye­biliriz. Ancak masada birden fazla kitap varsa ma­sadaki kırmızı kitap diyebiliriz. Masada birden fazla kırmızı kitap varsa masadaki kırmızı kalın kitap di­yebiliriz. Kısıtlayıcı ortaçlar da aynı işlevi görür. Do­layısıyla, aşağıdaki AÖ’de kısıtlayıcı bir ortaç vardır: [AÖ [T Dün aldığım] kitap] çok güzel. Bunun nedeni de dün aldığım tümceciğinin kitap adı verilen nesneler arasından bir tanesinin belirlenmesini sağlamasıdır. Osmanlı İmparatorluğunun çöküşünün anlatıldığı bu kitapta çok nesnel açıklamalar bulmak mümkün tümcesinde de benzer bir daraltma vardır. Doğru cevap D’ dir.

Başsız ortaçlarda AÖ’nin başı olan ad yoktur. Bunun yerine tümcecik adlaşmış gibi davranır, var­sa çoğul eki ve durum ekleri alabilir. Aşağıdaki köşeli partezlerle belirtilen ya­pılar başsız ortaçlardır: [Acıkan] doymam sanır; [Anlayana] sivrisinek saz, [anlamayana] da­vul zurna az; [Çok okuyan] mı [çok gezen] mi bilir?; [Denize düşen] yılana sarılır; [Tepebaşı’nda inecek] var. Benzer şekilde, [Başarılı olanlar], [başlarının çaresine bakabilenler]di tümcesinde yer alan köşeli parantezler, başsız ortaçları göstermektedir. Doğru cevap C’ dir.

Tarz bildiren belirteç tümcecikleri aşağıdaki gibi sınıflandırılır: Ayhan koşa koşa gitti, Serap ölesiye çalışır, Bebek gülerek uyandı, Murat evden koşarcasına çıktı, Durmaksızın çalışıyor. Doğru cevap B’ dir.

Tümceler, evrensel olarak aşağıda örnekleri görünen üç türde olabilir:
3. Müjgan kitabı bitirdi.
(bir bağımsız tümce
Yalın
tümce
4. Müjgan kitabı bitirdi ve Hasan
onu kutladı.
(Bağlaç ile bağlanmış, eş
dizinli iki bağımsız tümce)
Birleşik
Tümce
5. Hasan Müjgan’ın kitabı
bitirdiğini öğrendi.
(Alt sıralamalı yan tümce ve
bağımsız ana tümce)

Türkçede ad tümcecikleri yan tümcecikteki eyleminin üzerinde aşağıdaki ekler kullanılarak elde edilir:
-DIk, -(y)AcAk, -mA, -mAk, -(y)Iş

Aşağıdaki örnekte -in tamlayan eki, -u ve -i ise ses uyumuna bağlı olarak değişen iyelik ekidir.
a. Bebeğ-in uyuduğ-u
b. Bebeğ-in oyuncağ-ı

Eş gönderim: Aynı kişiye/varlığa gönderimde bulunan iki Ad Öbeğinin ilişkisi eş
gönderim olarak adlandırılır.

30. Serap bebeği süt içmeye zorladı.
31. Arkadaşım beni hediyeyi paketlemeye ikna etti.
32. Müdür çalışma arkadaşlarına iş yerinde sigara içmeyi yasakladı.
(30)-(32) örneklerinde görüldüğü gibi bu kez ADIL ana tümcedeki belirtili nesne ile eş gönderimseldir. (30)’da ‘kim süt içecek?’ sorusuna ‘bebek’ yanıtı verilebilir ki bu da ana tümcenin nesnesidir. Bu durum diğer örneklerde de görülmektedir. (30)-(32)’deki gibi yapılara nesne denetleme yapıları denir.

Bilişsel işlem anla-, düşün-, zannet-, san-, inan-, fark et-,dikkat et-, vd.

Seçil Ayça’nın uyuduğunu fark etti.

En yaygın ortaç ekleri şunlardır:
-En şiir okuyan çocuk
-Dık çocuğun okuduğu şiir
-AcAk (olan) şiir okuyacak (olan) çocuk
-mIş (olan) şiir okumuş olan çocuk

Başsız ortaçlarda AÖ’nin başı olan ad yoktur. Bunun yerine tümcecik adlaşmış gibi davranır, varsa çoğul eki ve durum ekleri alabilir. Aşağıdaki yapılar başsız ortaçlardır:
67. [Acıkan] doymam sanır.
68. [Anlayana] sivrisinek saz, [anlamayana] davul zurna az.
69. [Çok okuyan] mı [çok gezen] mi bilir?
70. [Denize düşen] yılana sarılır.
71. [Tepebaşı’nda inecek] var.
72. [Beni arayan] oldu mu?

Belirteç tümcecikleri zaman, koşul, tarz, neden-sonuç, koşul vs. anlamı taşırlar.

Öncelik Sen buraya gelmeden (önce) ben bu sorunu halletmiştim.
Eşzamanlılık (örtüşme) Çalışırken hep kahve içer.
Eşzamanlılık Çalıştıkça başarılı oluruz.
Ardıllık (Tezlik)
Seran gelir gelmez annesi yemeğini hazırladı.
Sen buradan çıkar çıkmaz biletini almalısın.
Tam seni arayacakken tatile gittiğini öğrendim.
Ardıllık zamansal
sıralama ilişkisi Odaya girip televizyonu açtı.
Bitmişlik
Kitabı bitirdiğimde sana veririm.
Kitabı bitirince sana veririm.
Hırsız bu kadar eşyayı çaldıktan sonra mutlaka cezalandırılacaktır.
Sürerlik Çayları içip içip uykumu kaçırdım.
Kahveyi döke döke getirdi.