GENEL DİLBİLİM II

Yalın tümce tek başına kullanılan bir AÖ ve EÖ içerir. Birleşik tümcede iki ayrı ba­ğımsız tümce vardır ve bunlar bir bağlaç ile bağlanır­lar. Birleşik tümce içinde bileşen olarak yer alan tümcecikler aynı düzeyde yer alırlar ve anlamsal açıdan da eşit önem­dedirler. Öte yandan, karmaşık tümceler, bir bağımsız tümcenin içinde en az bir bağımlı tümceden oluşurlar.  Bu tür cümlelerde, yan tümcecik ana tümceciğinin içinde bulunur ve onun bir parçası olarak işlev görür. Bir diğer deyişle, yan tümce ana tümcenin içine yerleştiril­miş, yani altına dizinlenmiştir. Dilbilgisel olarak içe yerleştirilen yan tümce, ana tümcenin aşamalı yapısında daha aşağıda bulunur; anlamsal açıdan da ana tümcenin anlamına karşıt önerme yapmaz. Verilen örneklerde de B, C, D, E şıklarında yer alan tümceler karmaşık tümcedir ve aşağıda köşeli ayraçla gösterilen yan tümcecikleri içerirler:

[Geri döndüklerinde] [onların iyi koşamadıklarını] gördük.

[Avcılık ve savaşçılık konularında hiçbir şey bilmediklerine] tanık olduk.

[ABD’nin eğittiği] erkekler Kızılderililer için hiçbir işe yaramıyor.

Onlara [bildiğimiz] her şeyi öğretiriz.

Doğru cevap A’ dır.

Yan Tümcecik Oluşturma: Her dilde farklı yan tümce oluşturma yöntemleri vardır. Hint-Avrupa dillerinde yan tümcecik, tümleyici denilen sözcük gruplarından birinin yalın tümcenin başına yerleştirilmesiyle oluşturulur. Örneğin, İngilizcede that, who gibi sözcükler tümleyicidir ve tümcenin önüne getirilerek yan tümce kurulur. Aşağıdaki örnekte that yan tümcecik oluşturan bir tümleyicidir:

We know [that the world is round].

Dünyanın yuvarlak olduğunu biliyoruz.

Doğru cevap B’ dir.

Buradaki eklenti yan tümceciği, ardıllık bildiren [çocuk eve girer girmez]' dir.-IncE ve -ken ekleri ile elde edilmiş ve zaman belirteci işlevi olan eklenti tümceciklerinde olduğu gibi ekler yoluyla oluşturulmuştur, özne ve eylem uyumu yoktur, eylemi çekimli değildir, öznesi olan [çocuk] sözcüğü bağımsız tümce öznesi gibi yalın durumdadır. Öyleyse, doğru cevap D’ dir.

Şıklardaki ad tümcecikleri ve özneleri şunlardır:

[Sınavın test olması] için talepte bulunduk.

[Sınavın test olacağı] duyuruldu.

[Sınavın test olacağı]nı duyduk.

[Sınavların test olması] önerisi kabul edildi.

adıl [ADIL Sınavı test yapmak] istedi.

Görüldüğü gibi, A, B, C, D şıklarında ad tümceciklerin açık özne (sınav/ların) bulunduğundan ADIL yoktur. E şıkkında ise temel tümcenin öznesi tarafından denetlenen bir özne denetleme ADILı vardır. Doğru cevap E’ dir.

Verilen cümlelerdeki ad tümceciklerin özne türleri şöyledir:

adıl_i [ADIL_i Su içmeye] alışıyorum.

adıl_i [ADIL_i Su içmek] istedim.

adıl_i [adıl_j Su içtiğini] görmedim.

Doktor [ADIL_soy bol su içmeyi] tavsiye etti.

Doktor bana_i [ADIL_i su içmeyi tavsiye etti.

Görüldüğü üzere, verilen ad tümceciklerinin öznesi A ve B şıklarında temel tümcenin öznesiyle eş gönderimli olduğu için özne denetlemeli ADIL, E şıkkında ise temel tümcenin nesnesiyle eş gönderimli olduğu için nesne denetlemeli ADIL biçimindedir. C şıkkındaki ad tümceciğinin öznesi ise kişi ve sayı eki almış olduğundan küçük adıldır. D şıkkındaki ad tümceciğinin öznesi de denetlenmeyen ancak herhangi biri olarak yorumlanan soyut ADILdır. Doğru cevap D’ dir.

Olgu tümceciği, olgusal ad tümceciğidir. Yani bu tümcecikteki önerme doğrulanıp yanlışlanabilir. Gerçekleştiği ya da gerçekleşecek olması önemlidir. –DIK, -(y)AcAK, -(y)Iş ekleri ile oluşturulur. E şıkkındaki tümce yalın bir tümcedir ve içinde bir ad tümceciği barındırmaz. Diğer şıklardaki ad tümceciklerinin görünümleri ise şöyledir:

[İstanbul’a git-mek] istedi.

[İstanbul’a git-me-yi] planladı.

[İstanbul’a git-tiğ-ine] pişman oldu.

[İstanbul’a git-me-yi] unuttu.

Görüldüğü üzere, A şıkkı –mAK, B ve D şıkları –mA, C şıkkı ise –DIK ekiyle oluşturulmuş bir ad tümceciği içermektedir. Öyleyse, doğru cevap C’ dir.

Ad Öbeği Ulaşılabilirlik Hiyerarşisi: Keenan ve Comrie (1977) yaklaşık 50 dünya diline bakarak evrensel olarak ortaçlara ilişkin şu sonuca vardılar: Her dilde ortaç özneyi niteleye­bilir. Yani evrensel olarak en yaygın ortaç özneyi niteleyendir. Bundan sonra sırasıyla dolaysız nesne, dolaylı nesne, ilgeç nesnesi ve iyelik yapılarıdır: Özne > Dolaysız Nesne > Dolaylı Nesne > İlgeç Nesnesi > İyelik tamlayanı >Diğer. Burada “>” işaretinin solundaki öge daha ulaşılabilir demektir. Yani özne, nesneye göre, dolaysız nesne ise dolaylı nesneye göre daha ulaşılabilirdir. Bu durumda Keenan ve Comrie’nin iddiasına göre iyelik en az ulaşılabilir ögelerden biridir. Keenan ve Comrie’nin Ad Öbeği Ulaşılabilirlik Hiyerarşisi, birinci dil ediniminde ve yabancı dil öğreniminde de incelenmiştir. Her iki durumda da hiyerarşide soldaki ulamların sağdaki ulamlara göre daha erken edinildiği gözlenmiştir. Sorumuzda verilen örneklerdeki ortaçların başı olan adlar sırasıyla şu konumlardadır: dolaysız nesne, özne, iyelik, ilgeç nesnesi, dolaylı nesne. Bunlardan erişilebilirliği en sık ve en kolay olan özne olduğuna göre, doğru cevap B’ dir.

Kısıtlayıcı ortaçlar gönderimi çok geniş olan bir kümenin üyesini daraltmak için kullanılır. Verilen örneklerde A, C, D ve E şıklarındaki ortaçlar (sırasıyla dün aldığım, anneme aldığım, bahçeye diktiğim, topladığım) kısıtlayıcıdır. Çünkü bir bitki sınıfı olan LALE içinden belli bir grubu ayırt etmemizi, yani kısıtlamamızı, sağlamaktadırlar. Bir insanın ya da bir varlığın bir grup içinde hangisi olduğunu belirlemek için onun bir şekilde diğerlerinden ayrılması gereklidir. Bu ayrım, işaret ederek yapılabileceği gibi, kısıtlayıcı bir sıfat ya da ortaç ile de olabilir. Oysa B şıkkındaki ortaç, LALE sınıfında her hangi bir kısıtlama yapmamakta, tüm laleleri kapsamaktadır. Yani, laleyi her hangi bir özelliği doğrultusunda daraltıp tanımlamamakta, bu ad hakkında daha fazla bilgi vermek için kullanılmaktadır. Öyleyse, bu örnekte genişletici ortaç kullanılmıştır. Doğru cevap B’ dir.

Başsız ortaçlarda AÖ’ nin başı olan ad yoktur. Bunun yerine tümcecik adlaşmış gibi davranır, varsa çoğul eki ve durum ekleri alabilir. Baş ad ile gönderimde bulunulacak kişi ya da varlık belirli bir kişi değildir ve kim olduğu önemli değildir. Ortaç ile atfedilen nitelik baş adın belirlenmesinden daha önemliyse ya da baş ad daha önceden söz edilerek belirgin hale getirildiyse başsız ortaç kullanılır. Doğru cevap E’ dir.

B, C, D ve E şıklarındaki belirteç tümcecikleri tarz bildirirken (sırasıyla ıslık çalarak, etrafına baka baka, ağlayarak, soru soracasına), A şıkkındaki (odadan çıkıp) ardıllık bildirmektedir. Doğru cevap A’ dır.

A ve D seçenekleri karmaşık tümce, B ve E seçenekleri yalın tümce içerir. C seçeneğinde ise ‘ve’ bağlacı ile bağlanmış iki bağımsız tümce içeren birleşik tümce vardır. Doğru yanıt C’dir.

A seçeneğindeki -ken eki ile elde edilmiş, zaman belirteci işlevi olan ve burada köşeli ayraç içinde verilen yan tümcecik ‘[Karıncalar kışa hazırlık yaparken] Ağustos Böceği bütün yaz yattı’ eklendir. Bu yan tümceciklerde özne ve eylem uyumu yoktur. Bu örnekte özne de bağımsız tümce öznesi gibi yalın durumdadır. Doğru yanıt A’dır.

ADIL ya da büyük ADIL kişi ve sayı uyum eki almamış olan yan tümceciklerde belirtilmemiş ama anlaşılan öznedir. B seçeneğindeki tümce şu aşağıdaki gibidir:

Ben_i [ADIL_i bu hafta sonu erken kalkmak] istemiyorum.

-mAK’lı ad tümceciklerin eyleminde özneye bağlı kişi ve sayı uyum ekleri yoktur. Bu tümcede ADIL, ana tümcenin öznesi ile aynı kişi olarak algılanır. Erken kalkmak istemeyen kişinin ‘Ben’ olduğu anlaşılmaktadır. Öte yandan, adıl ya da küçük adıl kişi ve sayı eki almış olan eylemin bulunduğu ana tümce ya da yan tümcecikteki öznedir. Doğru yanıt B’dir.

A geçeneği doğrudur çünkü ana tümce ve yan tümcedeki özneler eş gönderimseldir ve her ikisinin öznesi Ahmet’tir. B seçeneği doğrudur çünkü yan tümcenin öznesi de aynı şekilde ADIL’dır:

Ahmet_i [ADIL_i yeni bir araba almak] istiyor.

D seçeneğinin doğru olmasının nedeni  -mAK’lı ad tümceciklerinin eyleminde özneye bağlı kişi ve sayı uyum eklerinin olmamasıdır. E seçeneğine göre, iste- eylemi hem AÖ hem de tümcecik yanulamlayabilir:

Ahmet_i [ADIL_i yeni bir araba almak] istiyor. – tümcecik

Ahmet_i [ADIL_i yeni bir araba] istiyor. - AÖ

Yanlış olan seçenek C’dir çünkü köşeli ayraç içerisindeki yapı nesne denetleme yapısı değil, özne denetleme yapısıdır. Özne denetleme yapısı şöyle açıklanabilir: Ana tümcedeki özne, ad tümceciğindeki ADIL öznesini denetleyerek eş gönderim yorumu sağlar. Doğru yanıt C’dir.

Özne denetleme, yan tümcecikteki ADIL öznesinin üst tümcedeki özne ile aynı kişiye gönderim yorumlamasıdır. Nesne denetleme ise yan tümcecikteki ADIL öznesinin üst tümcedeki nesne ile aynı kişiye eş gönderimli olarak yorumlamasıdır. Özne denetleme eylemlerinden bazıları, iste-, keyif al-, nefret et-, hoşlan-, memnun ol-, kork- gibi duygu durum belirten eylemler ile çaba ve emek gösteren çabala-, dene-, becer-, cebelleş-, uğraş-, razı ol- eylemleridir. Nesne denetleme eylemleri ise izin verme ve yükümlülük gösteren eylemlerdir. D seçeneğindeki eyleme aşağıdaki şekilde örnek verebiliriz:

Yönetim, çalışanlara_i [ADIL_i iş yerinde elektrikli soba kullanmayı] yasakladı.

Bu örnekteki ADIL, ana tümcedeki özne ile değil, belirtili nesne ile eş gönderimseldir. Bu nedenle yasakla- nesne denetleme eylemidir. Diğer eylemler için bu durum söz konusu değildir. Doğru yanıt D’dir.

A seçeneğinde özne denetleme eylemi, B, C ve D seçeneğinde nesne denetleme eylemleri vardır. C seçeneğindeki  ‘[ADIL Müzik dinlemek] strese iyi gelir’ tümcesindeki ADIL ise denetlenmemektedir. Kim müzik dinleyecek sorusuna verilecek yanıt herhangi bir insandır. Bu tür denetlenmeyen ancak her hangi bir insan olarak yorumlanan ADIL, soyut ADIL olarak adlandırılır ve ADIL_soy olarak gösterilir. Doğru yanıt E’dir.

Olgu tümceciği, olgusal ad tümceciğidir. Yani bu tümcecikteki önerme doğrulanıp yanlışlanabilir. Gerçekleştiği ya da gerçekleşecek olması önemlidir. Devinim tümceciği -mAk ve -mA ekleriyle elde edilen ad tümcecikleridir ve önermedeki olayın gerçekleşmiş olma olasılığı değil, hareket / devinim önemlidir. Örneğin, A, C, D ve E tümcelerinde gerçek yüklemi kullanarak sınama yapabiliriz. Eğer yan tümcecik olgusal ise gerçek yüklemiyle kurallı bir tümce oluştururken, devinimsel tümce aynı yüklemle birlikte kuralsız olur:

Yolcular polise [şoförün uyuduğunu] söylediler.

[Şoförün uyuduğu] gerçek.

Doğru yanıt B’dir.

Dolaylı aktarım bir tümcenin başkasına aktarımında kullanılır. Örneğin Ali: Ben geldim ve Ali geldiğini söyledi tümcelerinden ikincisi birincisinin dolaylı aktarımıdır. Örnekte Mehmet: Ben ev aldım demiştir ve Sedat onun söylediğini aktarmıştır. Doğru yanıt A’dır.

Genişletici ortaçlar, ortaç olmaksızın da baş adın ayırt edilebildiği durumlarda görülür. Örnekte, Ayasofya özel bir addır ve bu yapının İstanbul’da ilgi çeken bir yapı olduğunu hepimiz biliriz. Böyle özel adların gönderimlerinin daraltılmasına gerek yoktur. Ancak bu ad hakkında daha fazla bilgi vermek için sıfat tümceciği kullanılabilir. Örnekte, Ayasofya’nın kimin tarafından yaptırıldığı ek bir bilgidir. Doğru yanıt E’dir.

A seçeneğinde (Yağmur yağarsa) koşul, C’de (Yağmur yağarken) eş zamanlılık, D’de (Yağmur yağmadan önce) öncelik, E’de (Yağmur yağar yağmaz) ardıllık (tezlik) gösteren belirteç tümcecikleri vardır. B seçeneğinde ise ‘durmaksızın yağıyor’ tarz belirtmektedir. Doğru yanıt B’dir.