GENEL DİLBİLİM II - Deneme Sınavı - 13

İnsanlar, bir öykü anlatacaklarsa ya da bir yemek tarifi vereceklerse olayların oluş sırasına göre bir düzenleme yaparlar. Örneğin pilav tarifi verirken, önce pirinci ayıklayıp yıkamalı, sonra yağda kavurmalı, daha sonra da pirincin çekebileceği kadar sıcak suda haşlamalıyız ve bu tarifi bu sırada vermeliyiz. Bu şekilde bir yemek tarifi yapmak tarz İlkesine uygun değildir.

Bizler konuşurken yalnızca dünya hakkında bir takım gerçekleri ve olguları dile getirmeyiz: Soru sorarız, emir veririz, rica ederiz. Yani, bazı sözceleri kullanarak bir edimde bulunuruz. Öyleyse, bir şey söylemek aynı zamanda bir şey yapmaktır. Bir sözce doğrultunda aynı zamanda bir eylem gerçekleştirdiğimiz bu işleme söz eylem denir.

Sözkonusu örnekte verilen ifade etkisözdür. Etkisöz eylemleri, konuşucu, dinleyici ya da diğerlerinin duygu, düşünce, görüş ve hareketlerinde sözceler sonucunda yaratılan etkidir.

Amacı dinleyicinin bir iş yapmasını sağlamak olan edimlere yönlendirici denir. Emretmek, rica etmek, yalvarmak, izin vermek, yasaklamak, önermek, bir şey dilemek, niyaz etmek, ısrar etmek, gibi.

E seçeneğinde edimbilimine özgü olan alanlar vardır. Doğru yanıt E’dir.

Toplumsal-kültürel Bağlam, sözcenin içinde yer aldığı toplumsal ve kültürel unsurları içeren bağlamdır. Sözcenin kullanıldığı ortamdaki konuşucu ve dinleyici arasındaki resmiyet veya samimiyet ilişkileri, konuşucu ve dinleyicinin cinsiyeti, yaşları, eğitim düzeyleri, içinde bulunulan kurumsal ortam (okul, hastane, banka, gibi). Türkçede sen/siz adıllarının seçimi, konuşucu ve dinleyici arasındaki ilişkinin yakın ya da mesafeli olmasıyla ve dinleyicinin görece toplumsal konumu ile ilgilidir. Doğru yanıt C’dir.

Söz Eylem Kuramı, İngiliz dil felsefecisi John L. Austin (1955, 1962) tarafından ortaya konmuş ve daha sonra Austin’in Harvard Üniversitesi’nde öğrencisi olan Amerikalı felsefeci John Searle (1969) tarafından geliştirilmiştir. Doğru yanıt A’dır.

I. örnekte konuşmacı yanlış olduğunu bildiğini paylaşarak Nitelik İlkesini, II. örnekte Tunç Harun’un sorusu ile ilişkin bir yanıt vermeyerek Bağıntı İlkesini, III. örnekte doktor hastanın sorusuna yeterli yanıt vermeyerek Nicelik İlkesini, sonuncu örnekte yaşlı hanıma yardımda bulunan diğer kadın ATM’den para çekme sırasını doğru vermeyerek Tarz İlkesini çiğnemiştir. Doğru sıralama içeren yanıt D’dir.

Bir edimin başarı ile gerçekleşmesi için belli koşullar gereklidir. Bu koşullar gerçekleşmezse, yukarıdaki sözceler ile bir edim gerçekleştirmek söz konusu olamayacağı için sözce geçersiz, Austin’in terimiyle mutsuz ya da uygunsuz sözce olur. Bir sözce ile eylem gerçekleştirmek için gerekli olan ön şartlar uygunluk ya da mutluluk koşullarıdır. Örneğin C’deki gibi birisine söz vermek için samimi olmak ve gelecekte söz verilen eylemi gerçekleştirme niyeti olmak, şaka yapmıyor ya da söz verme eylemini yazdığımız bir şiir ya da roman için kullanıyor olmamamız gereklidir. A’daki gibi yetki sahibi de olmak gereklidir. Diğer bir koşul da bu edimlerin eksiksiz biçimde gerçekleştirilmesidir.Seçeneklerden A şıkkı hariç, diğerlerinin gerçekleşip gerçekleşmeyeceği her ne kadar yukarıdaki bağlamlardan bilinemese de,  normal koşullarda görevi başında olmayan bir nikâh memurunun arkadaşlarına “Sizi karı koca ilan ediyorum” demesi onları resmi olarak evlendirmez. Eylemin gerçekleşmeyecek olması nedeniyle doğru yanıt B’dir.

Etkisöz eylemi bir sözceyi dile getirmenin sonucunda ortaya çıkan etkidir. Austin’e göre etkisöz eylemleri, konuşucu, dinleyici ya da diğerlerinin duygu, düşünce, görüş ve hareketlerinde sözceler sonucunda yaratılan etkidir. Verilen örnekte, Ali uyarı içeren sözce kullanarak adamı çukura düşmekten kurtarmıştır, onu dikkat etmeye ikna etmiştir. Adamın onun uyarısını dikkate alıp o doğrultuda eylemde bulunması etkisöz eylemidir. Doğru yanıt B’dir.

Sezdirim, sözcelerin belirli bir şekilde kullanılması ya da ilkelere uyulmaması sonucu ortaya çıkar; bir sözcede açıkça dile getirilmeyen, ama konuşma ilkeleri doğrultusunda konuşucunun iletmeyi hedeflediği örtük anlamdır, dile getirilmeyen ama yine de anlaşılan bilgidir. A seçeneğinde Merve, yarın sınavı olduğunu söyleyerek partiye gidemeyeceğini iletmek istemiştir.  Doğru yanıt A’dir.

Nicelik ilkesine göre a) konuşmaya katkınızı (konuşmanın amacı doğrultusunda) yeterince bilgilendirici olacak şekilde yapın b) konuşmaya katkınızda gereğinden çok bilgi vermeyin. Doğru yanıt C’dir.

Açıkça dile getirilen söz eylemlere dolaysız söz eylemler, edimin açıkça dile getirilmediği durumlardaki söz eylemlere ise dolaylı söz eylemler denir. D seçeneğinde açıkça dile getirilen bir emir görüyoruz. Bu dolaysız bir söz eylemdir. Öte yandan A ve C seçeneğindekiler soru tümceleridir. Normal şartlar altında, soru bir bilgi edinmek amacıyla sorulur ama burada bir rica edimi gerçekleştirildiği için bu sözceler dolaylı söz eylemleridir. B seçeneği dinleyicinin çıkarımına dayalı bilgi içerdiği için dolaylı söz eylemidir. Konuşucu, dinleyicinin bu sözcesini rica veya emir olarak yorumlayıp, ayağını çekmesi yönünde etkisöz edimi gerçekleştirmesini beklemektedir. E’de konuşucu bir işin yapılması konusunda kendi isteğini belirttiğinden dolaylı söz eylemdir.  Doğru yanıt D’dir.

Yansıtıcı edimsözlerde konuşucu, bir psikolojik durumunu dışa vurur, teşekkür etmek, başsağlığı dilemek, mutluluk dilemek, teselli etmek, tebrik etmek, gibi. B seçeneğinde konuşucu memnun olma gibi duygu belirten bir ifade kullanarak yansıtıcı edimsöz gerçekleştirmiştir. Doğru yanıt B’dir.

Tümce, önerme ve sözce terimleri, sırasıyla sözdizim, anlambilim ve edimbilimin inceleme konusu olan kavramlardır. Hem tümce hem de önerme kuramsal soyut birimlerdir.

Tablo 5.1'e (sayfa 121) bakınız.

Tablo 5.1'e (sayfa 121) bakınız.

bir sözcenin içinde yer aldığı sözlü söylem ya da yazılı metnin yakınında ya da uzağında bulunan her türlü dil öğesidir. Bir sözcenin hemen önünde ya da arkasındaki sözce, gönderimsel ifadeler (yani adıllar, işaret sıfat ve adılları), zaman ve kip kullanımları söylemsel bağlamın içindeki bazı öğelerdir.

Durumsal Bağlam: Bir sözcenin içinde yer aldığı zaman, mekân ile konuşucu ve dinleyicinin kim oldukları gibi unsurlardır. ‘Senin bana bu kitabı getirmen gerek’ gibi bir sözcenin dile getirilmesi ve anla- şılması için sen ve bana adıllarının ve bu kitap gibi bir Ad Öbeğinin gönderimsel özelliklerinin anlaşılması, yalnızca konuşucu ve dinleyicinin kim oldukları ve hangi kitabın söz konusu edildiğinin bilinmesi ile gerçekleşebilir. Bunun için de bu kişilerle söz konusu kitabı durumsal bağlam içinde konumlandırabilmek gereklidir. Dün sinemaya yeni bir film geldi sözcesinde dün belirtecini anlamak için sözcenin zamanını bilmek önemlidir. Benzer şekilde, bana şu kitabı uzatıver sözcesinde hangi kitabın kastedildiği durumsal bağlamdan anlaşılır. Durumsal bağlam, iletişim sırasında işaret adılları, işaret sıfatları ve işaret eden zaman ve yer belirteçlerini (bu ay, bu ülkede, sen, ben, gelecek yıl, geçen hafta, burası, böyle bir yer, vd.) işlemlemek için önemlidir.

Nicelik ilkesi