GENEL DİLBİLİM II - Deneme Sınavı - 11

Sezdirim, kısaca kişinin konuşma sırasında bir sözceyi dile getirdiğinde onunla amaçladığı örtük anlam demektir.

İşbirliği ilkesi: İnsanların genelde davranışlarını ve özelde dil kullanımlarını belirleyen ve insan aklı tarafından düzenlenen düzenleyici kuralların varlığı.

İletişimsel Edinç: Konuşucuların iletişim boyutunda dilin kullanımına ilişkin soyut bilgileridir. İletişimsel edinç, dilbilgisel edinci de kapsar.

Önerme: Bir tümce kullanılarak ifade edilen ve konuşucu, dinleyici, yer ve zaman gibi dil dışı bağlamdan tümüyle bağımsız ve soyut bir anlambilimsel birimdir.

Doğru cevap A'dır.

Söz Eylem Kuramı, kişilerin inanç, amaç, isteklerine dayalı niyetlerine bağlı olarak edimsel anlam taşıyan sözcelerin konuşucu ve dinleyiciyi eyleme geçiren etkilerini inceler. Söz Eylem Kuramı, İngiliz dil felsefecisi John L. Austin (1955, 1962) tarafından ortaya konmuş ve daha sonra Austin’in Harvard Üniversitesi’nde öğrencisi olan Amerikalı felsefeci John Searle (1969) tarafından geliştirilmiştir. Austin, söz eylemleri Şekilde görülen üçlü yapıya ayırmıştır:

Düzsöz eylemi: Bir sözceyi, ses, sözcük ve tümce olarak dilbilgisel kurallara uygun bir biçimde dile getirme edimidir.

Edimsöz eylemi: Sözceyi kullanarak gerçekleştirilmek istenen amaca edimsöz denir. Örneğin birisini yemeğe davet etme amacını bir sözce ile dile getirmek bir edimsöz eylemidir.

Etkisöz eylemi: Bir sözceyi dile getirmenin sonucunda ortaya çıkan etkidir. Austin’e göre etkisöz eylemleri, konuşucu, dinleyici ya da diğerlerinin duygu, düşünce, görüş ve hareketlerinde sözceler sonucunda yaratılan etkidir.

Doğru cevap E'dir.

Searle (1975) söz eylemleri dolaysız ve dolaylı söz eylemler olarak ikiye ayırmıştır. Söz eylemlerdeki edim açıkça dile getirilebildiği gibi konuşucu niyetini dolaylı olarak da ifade edebilir. Açıkça dile getirilen söz eylemlere dolaysız söz eylemler, edimin açıkça dile getirilmediği durumlardaki söz eylemlere ise dolaylı söz eylemler denir. Dolaylı söz eylemde konuşucu dinleyiciye paylaştıkları bağlama bağlı olarak onun akılcı yetilerine güvenerek çıkarımda bulunması amacıyla bir söz eylem iletir.

24. a. Bana çikolata ver.

b. Bana çikolata verir misin?

c. Çikolatan var mı?

d. Canım çikolata istiyor.

e. Keşke çikolata olsa...

Örnek (24a)’da açıkça dile getirilen bir emir görüyoruz. Bu dolaysız bir söz eylemdir. Öte yandan (24b-c) soru tümceleridir. Normal şartlar altında, soru bir bilgi edinmek amacıyla sorulur ama burada bir rica edimi gerçekleştirildiği için bu sözceler dolaylı söz eylemleridir. Benzer şekilde (24 d-e) örnekleri de dinleyicinin çıkarımına dayalı bilgi içerdikleri için dolaylı söz eylemlerdir. Konuşucu, dinleyicinin bu sözceleri rica olarak yorumlayıp, çikolata isteği yönünde etkisöz edimi gerçekleştirmesini beklemektedir. Dolaysız söz eylemlerin bir tek anlamı vardır; oysa dolaylı söz eylemlerde çok lu anlam söz konusudur.

Doğru cevap D'dir.

İddia İfadeleri (Belirtici): Konuşucunun dünyada gerçekleşmiş olan, gerçekleşmesi olası olan olayları, vuku bulduğundan emin olduklarını, varsayımlarını, tahminlerini belirtiği sözcelerdir.

Yönlendirici: Amacı dinleyicinin bir iş yapmasını sağlamak olan edimlere yönlendirici denir.

Yükümleyici: Konuşucu gelecekte gerçekleştirmeye yönelik bir yükümlülüğü üstlendiğinde bu edimsöze yükümleyici denir.

Yansıtıcı: Konuşucu, bir psikolojik durumunu dışa vurur: teşekkür etmek, başsağlığı dilemek, mutluluk dilemek, teselli etmek, tebrik etmek, gibi.

İlan edici (Bildirici): Bu edimsözler aracılığıyla dünyada bir durum değişikliğine yol açılır: Seni işe alıyorum, Bu bebeğin adını “Gülsüm” koyuyorum, gibi.

Doğru cevap D'dir.

İletişimsel edinç kavramını öneren kişi, Amerikalı toplumdilbilimci Dell Hymes'tır.

A seçeneği dışındaki anlam türleri, anlambilimin inceleme alanına girer. Edimbilimde sözcükler aracılığıyla dile getirilmeyen, yüzeyde görülmeyen, yani örtük anlam incelenir.

D seçeneği dışındaki tümceler farklı bağlamlarda farklı anlamlar taşıyabilir ve bu nedenle anlambilimin yanı sıra edimbilimsel açıdan da incelenebilir.

Söz konusu tanım, eşanlamlı olarak kullanılan Söylem Modeli ya da Bilişsel Bağlam kavramları için verilmiştir.

Konuşucu ve dinleyicinin paylaştıkları ortak bilgi açısından Toplumsal-kültürel ve Bilişsel
Bağlamlar yakından ilişkilidir. Bir diğer deyişle, konuşucu dinleyicinin neyi bilip neyi bilmediğini önceden tahmin eder; edimbilimdeki eski-yeni bilgi kavramları da buna ilişkindir.

Grice, insanların genelde davranışlarını ve özelde dil kullanımlarını belirleyen ve insan aklı tarafından düzenlenen İşbirliği İlkesini önermiştir. İşbirliği ilkesinin alt ilkeleri ise şunlardır: Nicelik İlkesi, Nitelik İlkesi, Bağıntı İlkesi ve Tarz İlkesi.

'Konuşmanızı bağıntılandırın. (Diğer söylenenlerle ilişkilendirin)' şeklinde ifade edilebilecek Bağıntı İlkesi, konuşma sırasında daha önce söylenmiş olanlara bağıntılı katkı yapmamızı salık verir.

Bu tanım, Grice tarafından önerilen ve (1) konuşmaya dayalı, (2) geleneksel olmak üzere ikiye ayrılan Sezdirim kavramı için verilmiştir.

Bu tür sözceler edimsöz ya da edimsel sözce olarak bilinir.

Dolaylı söz eylem dinleyicinin çıkarım gücüne güvenerek, yapılması istenilen eylemi ima eden sözcelerdir. Bağlama uygun dolaylı söz eylem B seçeneğinde verilmiştir.

Dinleyicinin bilişsel bağlamında (söylem modelinde) bulunmayan yepyeni söylem varlıklarıdır: “Dün bir adam gördüm” örneğindeki bir adam gibi.

Dinleyicinin söylem modelinde bulunan bir söylem varlığıyla ilgili olarak çıkarım yoluyla ulaşılabilecek bilgi çıkarımsal bilgidir. Bugün bir taksiye bindim. Şoför çok yorgun görünüyordu». Burada şoför, taksi gibi bir söylem varlığına ilişkin olarak çıkarım aracılığıyla ulaşılabilir bilgidir.

“Dün bir adam gördüm” örneğindeki bir adam gibi.Dinleyicinin bilişsel bağlamında (söylem modelinde) bulunmayan yepyeni söylem varlıklarıdır.

Ben, duvardaki asılı tablomu anneme verdim.Durumsal bağlamda bulunduğu için eski bilgidir. Örneğin, konuşucu ve dinleyici olarak kullandığımız adıllar, ben, sen, odadaki duvarda asılı tablo, içinde bulunduğumuz yıl , dün gibi.

“Bugün bir taksiye bindim. Şoför çok yorgun görünüyordu». Burada şoför, taksi gibi bir söylem varlığına ilişkin olarak çıkarım aracılığıyla ulaşılabilir bilgidir.

Sözlü ya da yazılı söylemde daha önce dile getirilmiş olan, yani söylem bağlamında bulunan bir varlık söylemsel eski bilgiyi oluşturur: “Dün bir kazak almıştım. Leyla onu çok beğendi.” Bu örnekte “onu” adılı daha önce söz edilen bir varlıkla eş gönderimseldir ve söylemsel eski bilgi içerir.

Konuşucu ve dinleyici tarafından toplumsal kültürel bağlam kapsamında bilinen ama dinleyicinin o anda bilişinde etkin olmayan söylem varlığı. Örneğin, Zeki Müren.

Bilgi yapısının farklı bileşenleri konu, odak ve karşıtsallıktır.

Odak yeni bilgi ta- şıdığı için soru tümcelerindeki soru sözcükleri ve onlara verilen yanıt odak ögeleridir (Gundel, 1998; Büring, 1997:44). Aşağıdaki örneklerde odak bü- yük harflerle gösterilmiştir:

 Ayşe: Bu pastayı KİM yedi?

Serap: Pastayı CAN yedi.

Burada hem soru sözcüğü hem de onun yanı- tı olan Can odak alan ögelerdir.

Robin Lakoff (1973) dil çözümlemelerinde dilbilgisel ve anlambilimsel kuralların yanı sıra edimbilimsel kuralların da eklenmesi gerektiğini savunmuştur. Bunlar Grice’ın konuşma ilkelerin- den esinlenen kibarlık ilkeleridir:

a. Dil kullanımında açık ol (Grice anlamında yani dilde bulanıklığa izin verme).

b. Kibar ol

Karşıdakine dayatmada bulunma. Seçe- nek tanı.

Dinleyicinin kendisini iyi hissetmesini sağla; arkadaşça davran

d. Resmiyet: Mesafeli davran.

e. Saygı: Seçenek tanı.

f. Dostluk / samimiyet: Duygudaşlık, dostluk göster.