GENEL DİLBİLİM II - Deneme Sınavı - 8

ADIL ya da büyük ADIL kişi ve sayı uyum eki almamış olan yan tümceciklerde belirtilmemiş ama anlaşılan öznedir. B seçeneğindeki tümce şu aşağıdaki gibidir:

Ben_i [ADIL_i bu hafta sonu erken kalkmak] istemiyorum.

-mAK’lı ad tümceciklerin eyleminde özneye bağlı kişi ve sayı uyum ekleri yoktur. Bu tümcede ADIL, ana tümcenin öznesi ile aynı kişi olarak algılanır. Erken kalkmak istemeyen kişinin ‘Ben’ olduğu anlaşılmaktadır. Öte yandan, adıl ya da küçük adıl kişi ve sayı eki almış olan eylemin bulunduğu ana tümce ya da yan tümcecikteki öznedir. Doğru yanıt B’dir.

A geçeneği doğrudur çünkü ana tümce ve yan tümcedeki özneler eş gönderimseldir ve her ikisinin öznesi Ahmet’tir. B seçeneği doğrudur çünkü yan tümcenin öznesi de aynı şekilde ADIL’dır:

Ahmet_i [ADIL_i yeni bir araba almak] istiyor.

D seçeneğinin doğru olmasının nedeni  -mAK’lı ad tümceciklerinin eyleminde özneye bağlı kişi ve sayı uyum eklerinin olmamasıdır. E seçeneğine göre, iste- eylemi hem AÖ hem de tümcecik yanulamlayabilir:

Ahmet_i [ADIL_i yeni bir araba almak] istiyor. – tümcecik

Ahmet_i [ADIL_i yeni bir araba] istiyor. - AÖ

Yanlış olan seçenek C’dir çünkü köşeli ayraç içerisindeki yapı nesne denetleme yapısı değil, özne denetleme yapısıdır. Özne denetleme yapısı şöyle açıklanabilir: Ana tümcedeki özne, ad tümceciğindeki ADIL öznesini denetleyerek eş gönderim yorumu sağlar. Doğru yanıt C’dir.

Özne denetleme, yan tümcecikteki ADIL öznesinin üst tümcedeki özne ile aynı kişiye gönderim yorumlamasıdır. Nesne denetleme ise yan tümcecikteki ADIL öznesinin üst tümcedeki nesne ile aynı kişiye eş gönderimli olarak yorumlamasıdır. Özne denetleme eylemlerinden bazıları, iste-, keyif al-, nefret et-, hoşlan-, memnun ol-, kork- gibi duygu durum belirten eylemler ile çaba ve emek gösteren çabala-, dene-, becer-, cebelleş-, uğraş-, razı ol- eylemleridir. Nesne denetleme eylemleri ise izin verme ve yükümlülük gösteren eylemlerdir. D seçeneğindeki eyleme aşağıdaki şekilde örnek verebiliriz:

Yönetim, çalışanlara_i [ADIL_i iş yerinde elektrikli soba kullanmayı] yasakladı.

Bu örnekteki ADIL, ana tümcedeki özne ile değil, belirtili nesne ile eş gönderimseldir. Bu nedenle yasakla- nesne denetleme eylemidir. Diğer eylemler için bu durum söz konusu değildir. Doğru yanıt D’dir.

A seçeneğinde özne denetleme eylemi, B, C ve D seçeneğinde nesne denetleme eylemleri vardır. C seçeneğindeki  ‘[ADIL Müzik dinlemek] strese iyi gelir’ tümcesindeki ADIL ise denetlenmemektedir. Kim müzik dinleyecek sorusuna verilecek yanıt herhangi bir insandır. Bu tür denetlenmeyen ancak her hangi bir insan olarak yorumlanan ADIL, soyut ADIL olarak adlandırılır ve ADIL_soy olarak gösterilir. Doğru yanıt E’dir.

Olgu tümceciği, olgusal ad tümceciğidir. Yani bu tümcecikteki önerme doğrulanıp yanlışlanabilir. Gerçekleştiği ya da gerçekleşecek olması önemlidir. Devinim tümceciği -mAk ve -mA ekleriyle elde edilen ad tümcecikleridir ve önermedeki olayın gerçekleşmiş olma olasılığı değil, hareket / devinim önemlidir. Örneğin, A, C, D ve E tümcelerinde gerçek yüklemi kullanarak sınama yapabiliriz. Eğer yan tümcecik olgusal ise gerçek yüklemiyle kurallı bir tümce oluştururken, devinimsel tümce aynı yüklemle birlikte kuralsız olur:

Yolcular polise [şoförün uyuduğunu] söylediler.

[Şoförün uyuduğu] gerçek.

Doğru yanıt B’dir.

Dolaylı aktarım bir tümcenin başkasına aktarımında kullanılır. Örneğin Ali: Ben geldim ve Ali geldiğini söyledi tümcelerinden ikincisi birincisinin dolaylı aktarımıdır. Örnekte Mehmet: Ben ev aldım demiştir ve Sedat onun söylediğini aktarmıştır. Doğru yanıt A’dır.

Genişletici ortaçlar, ortaç olmaksızın da baş adın ayırt edilebildiği durumlarda görülür. Örnekte, Ayasofya özel bir addır ve bu yapının İstanbul’da ilgi çeken bir yapı olduğunu hepimiz biliriz. Böyle özel adların gönderimlerinin daraltılmasına gerek yoktur. Ancak bu ad hakkında daha fazla bilgi vermek için sıfat tümceciği kullanılabilir. Örnekte, Ayasofya’nın kimin tarafından yaptırıldığı ek bir bilgidir. Doğru yanıt E’dir.

A seçeneğinde (Yağmur yağarsa) koşul, C’de (Yağmur yağarken) eş zamanlılık, D’de (Yağmur yağmadan önce) öncelik, E’de (Yağmur yağar yağmaz) ardıllık (tezlik) gösteren belirteç tümcecikleri vardır. B seçeneğinde ise ‘durmaksızın yağıyor’ tarz belirtmektedir. Doğru yanıt B’dir.

Karmaşık tümcede, ana tümce içinde bir yan tümcecik bulunur. Geldiğini duydum tümcesi içinde geldiğini bir yan tümceciktir. Öyleyse, geldiğini duydum bir karmaşık tümcedir. Doğru cevap E’ dir.

Yalın tümce tek başına kullanılan bir ad öbeği (AÖ) ve eylem öbeğini (EÖ) içerir. Birleşik tümcelerin dizim ağacında iki ayrı bağımsız tümce vardır ve bunlar bir bağlaç ile bağlanırlar. Birleşik tümcelerde yer alan ve bağlaçla bağlanan T1 ve T2 tümcecikleri aynı düzeyde yer alırlar. Bu iki tümce anlamsal açıdan da eşit önemde olur. Öte yandan, bir bağımsız tümcenin içinde en az bir bağımlı tümce varsa bu yapıyı karmaşık tümce olarak adlandırılır. T2 yan tümceciği, T1 ana tümceciğinin içinde bulunur ve onun bir parçası olarak işlev görür. Verilen dizim ağacı tek başına kullanılan bir ad öbeği ve eylem öbeğinden oluştuğuna göre, doğru cevap A’ dır.

Yan Tümcecik Oluşturma: Her dilde farklı yan tümce oluşturma yöntem­leri vardır. Hint-Avrupa dillerinde yan tümcecik, tümleyici denilen sözcük gruplarından birinin ya­lın tümcenin başına yerleştirilmesiyle oluşturulur. Doğru cevap B’ dir.

Ad tümceciklerinde açık özne kullanılmaz (s. 40); A şıkkı yanlıştır. Uyum eki almayan bir eylemin öznesi adıl olamaz (s. 40); B şıkkı yanlıştır. Denetlenen bir özne ADIL_SOY olamaz (s. 42); C şıkkı yanlıştır. ADIL yalnızca yan tümce öznesi olabilir (s. 40); E şıkkı yanlıştır. Doğru cevap D’ dir.

Örnekteki ADIL denetlenmemektedir. Ancak kim temiz olacak, kim temizliğine dikkat edecek  sorularına verilecek yanıt, herhangi bir insandır. Bu tür denetlenmeyen ancak her hangi bir insan olarak yorumlanan ADIL soyut ADIL olarak adlandırılır ve ADILsoy olarak gösterilir. Doğru cevap D’ dir.

Olgu tümceciği, olgusal ad tümceciği­dir. Yani bu tümcecikteki önerme doğ­rulanıp yanlışlanabilir. Gerçekleştiği ya da gerçekleşecek olması önemlidir. Olgu tümcecikleri (-DIK, -(y)AcAK, (y)Iş) Eki alırlar. Doğru cevap B’ dir.

Ad Öbeği Ulaşılabilirlik Hiyerarşisi: Keenan ve Comrie (1977) yaklaşık 50 dünya diline bakarak evrensel olarak ortaçlara ilişkin şu sonuca vardılar: Her dilde ortaç özneyi niteleye­bilir. Yani evrensel olarak en yaygın ortaç özneyi niteleyendir. Bundan sonra sırasıyla dolaysız nesne, dolaylı nesne, ilgeç nesnesi ve iyelik yapılarıdır. Doğru cevap A’ dır.

Kısıtlayıcı ortaçlar gönderimi çok geniş olan bir kümenin üyesini daraltmak için kullanılır. Örneğin,  [AÖ Kitap] iyi bir dosttur tümcesindeki kitap çok genel bir addır; belli bir ki­taba gönderimde bulunmayıp konuşucu ve din­leyici tarafından paylaşılan belli bir kitap yorumu taşımamaktadır. Oysa belli bir kitap söz konusu ise o zaman bu nesnenin daraltılması için belli araçlar kullanmamız gerekir. Örneğin, masadaki kitap diye­biliriz. Ancak masada birden fazla kitap varsa ma­sadaki kırmızı kitap diyebiliriz. Masada birden fazla kırmızı kitap varsa masadaki kırmızı kalın kitap di­yebiliriz. Kısıtlayıcı ortaçlar da aynı işlevi görür. Do­layısıyla, aşağıdaki AÖ’de kısıtlayıcı bir ortaç vardır: [AÖ [T Dün aldığım] kitap] çok güzel. Bunun nedeni de dün aldığım tümceciğinin kitap adı verilen nesneler arasından bir tanesinin belirlenmesini sağlamasıdır. Osmanlı İmparatorluğunun çöküşünün anlatıldığı bu kitapta çok nesnel açıklamalar bulmak mümkün tümcesinde de benzer bir daraltma vardır. Doğru cevap D’ dir.

Başsız ortaçlarda AÖ’nin başı olan ad yoktur. Bunun yerine tümcecik adlaşmış gibi davranır, var­sa çoğul eki ve durum ekleri alabilir. Aşağıdaki köşeli partezlerle belirtilen ya­pılar başsız ortaçlardır: [Acıkan] doymam sanır; [Anlayana] sivrisinek saz, [anlamayana] da­vul zurna az; [Çok okuyan] mı [çok gezen] mi bilir?; [Denize düşen] yılana sarılır; [Tepebaşı’nda inecek] var. Benzer şekilde, [Başarılı olanlar], [başlarının çaresine bakabilenler]di tümcesinde yer alan köşeli parantezler, başsız ortaçları göstermektedir. Doğru cevap C’ dir.

Tarz bildiren belirteç tümcecikleri aşağıdaki gibi sınıflandırılır: Ayhan koşa koşa gitti, Serap ölesiye çalışır, Bebek gülerek uyandı, Murat evden koşarcasına çıktı, Durmaksızın çalışıyor. Doğru cevap B’ dir.

Tümceler, evrensel olarak aşağıda örnekleri görünen üç türde olabilir:
3. Müjgan kitabı bitirdi.
(bir bağımsız tümce
Yalın
tümce
4. Müjgan kitabı bitirdi ve Hasan
onu kutladı.
(Bağlaç ile bağlanmış, eş
dizinli iki bağımsız tümce)
Birleşik
Tümce
5. Hasan Müjgan’ın kitabı
bitirdiğini öğrendi.
(Alt sıralamalı yan tümce ve
bağımsız ana tümce)

Türkçede ad tümcecikleri yan tümcecikteki eyleminin üzerinde aşağıdaki ekler kullanılarak elde edilir:
-DIk, -(y)AcAk, -mA, -mAk, -(y)Iş