GENEL DİLBİLİM II - Deneme Sınavı - 5

Verilen sav, İçsellik Kuramını yansıtmaktadır. Doğru cevap C'dir.

Doğru cevap zihin sözlüğü, D'dir.

Bir sözcüğün türetilmesinde iyi biçimlendirilmişlik ve anlamlılık ilkelerine uyulması zorunludur. Uzlaşımsallık ise daha çok o türetilen sözcüğün toplum tarafından benimsenmesi ve yaygınlaştırılmasıyla ilişkilidir. Dolayısıyla doğru cevap I ve IIi yani C'dir.

Yukarıdaki sözcükler sesbilimsel açıdan yerlileştirmeye tabi tutularak dilimize girmiş ödünç sözcüklerdir. Cevap D'dir.

Her sözcüğün çağrıştırdığı diğer imgelerin, kavramların oluşturduğu kümeye çağrışım alanı denir.

B şıkkındaki "güneş gibi" ifadesi bir benzetmedir. Doğru cevap B'dir.

Gece ve gündüz zıt anlamlı olsa da derecelendirilebilir değildir. Doğru cevap E.

Anlam Hakkında Ne Biliyoruz? Bu soruya dilbilimciler genel hatlarıyla şöyle yaklaşmaktadırlar:

Doğru cevap A’dır.

Anadili konuşucuları bir sözcüğün birden fazla anlam taşıyabileceğine ilişkin sezgilere sahiptir. Örneğin, E şıkkında görüldüğü gibi, Türkçede ‘oku-’ sözcüğü birbiriyle ilişkili ama birbirinden farklı anlamların taşıyıcısı olabilir: (i) yazıyı veya yazılmış bir metni seslendirmek, (ii) öğrenim görmek. Bu ve benzeri örnekler dilbilimde genellikle anlam bulanıklığı (ambiguity) başlığı altında ele alınır. Bu tür anlam bulanıklıkları tüm doğal dillerde yaygın bir biçimde bulunur. Anadili konuşucuları bu tür çokanlamlı tümceleri doğru koşullarda ilgili anlamla sorunsuz bir biçimde eşleştirebilirler. Yani anlam bulanıklığını anlayabilme de anadili konuşucularının anlama ilişkin bilgileri sayesindedir. Doğru cevap E’ dir.

Gönderimsellik Kuramı: Gönderimsellik kuramına göre bir sözcüğün anlamı, en basit biçimiyle, onun dünyadaki karşılığıdır. Diğer bir deyişle, bir sözcüğün anlamı onun dış dünyada gönderim yaptığı şey, yani onun göndergesidir. Buna tipik bir örnek olarak özel adları vermek mümkündür. Her özel ad dünya gerçekliğinde var olan biricik ve tek bir ‘şey’e (varlık, nesne) göndermede bulunur. Albert Einstein dediğimizde aklımıza gelen ünlü kuramsal fizikçi, Görelilik Kuramını ortaya atan kişi Albert Einstein’dır. Mustafa Kemal dediğimizde de aklımıza gelen büyük kurtarıcı Gazi Mustafa Kemal Paşa’ nın kendisidir. Bu kurama göre, bir sözcüğün anlamı, gerçek dünyada işaret ettiği varlıktır. Doğru cevap C’ dir.

İsviçreli dilbilimci Ferdinand de Saussure Genel Dilbilim Dersleri (Cours de Linguistique Generale) adlı kitabında Gösterge kuramını anlatmış ve dili bir göstergeler dizgesi/sistemi olarak belirledikten sonra göstergeyi zihindeki bir kavram (= gösterilen) ve onunla eşleşen bir ses imgesinden (= gösteren) oluşan bir birlik olarak tanımlamıştır. Doğru cevap D’ dir.

Her anadili konuşucusunun belleğindeki sözcük envanteri bir diğerininkinden farklıdır. Bu kitapta, her bir anadili konuşucusunda var olan bu sözcük deposuna zihin sözlüğü adı verildi Dikkat edilirse, zihin sözlüğü bireysel bir olgunun adıdır. Her Türkçe konuşucusunun zihin sözlüğünde çok sayıda benzer sözcük yer almakla birlikte, yine aynı konuşucuların zihin sözlüklerinin kendine özgü olmasını sağlayanın kendi zihin sözlüklerinde çok sayıda farklı sözcüğün yer alması olduğunu söylemek yanlış olmaz. Bu açıdan bakıldığında, Türkçenin sözvarlığı dediğimizde, aslında kastettiğimiz, idealize edilmiş soyut bir bilgi yüküdür, çünkü Türkçenin sözvarlığı tek tek bireylerin sözcük envanterlerinin ötesinde çok büyük bir sözcük listesine işaret eder. Bu öyle bir bilgi yüküdür ki yalnızca belli konuşucuların bildiği (teknik) te­rimleri, jargonları ve argo sözcükleri de içine alır ve tüm bunları zihninde depolayan bir konuşucu bulmak ilke olarak olanaksızdır. Bu söylenenler ışığında, zihin sözlüğünün bir dilin ideal sözvarlığının bir alt kümesi olduğu söylenebilir. Doğru cevap D’ dir.

Herhangi bir sözcüğün bizim için anlamlı ola­bilmesi için çoğu zaman kavramsal dünyamızda bir yerinin olması yeterli olabilmektedir. Anlamın zihnimizde olduğunu ya da kavramsal dünyamızın bir uzantısı olduğunu söylemek bir sözcüğün ‘anlamsız olması’nın nasıl bir şey olacağı sorusunu getirir akla. Kabaca söylemek gerekirse, burada anlamsızlıktan kastettiğimiz, bir sözcüğün bir anadili konuşucusunun zihninde herhangi bir kavramla eşleşmemiş olması durumudur. Öte yandan, ejderha gibi zihnimizde kavramsal bir karşılığı olan ama dünyasal gerçekliği olmayan sözcükler de mevcuttur dilde ve bu sözcükler de anlamlı olarak kabul edilir. Bu durumda herhangi bir ses dizisinin anlamlı olarak nitelendirilmesi için, gerçek dünyada bir varlığa/olguya/olaya karşılık gelsin veya gelmesin, anadili konuşucusunun zihninde bir kavramsal karşılığının olması gerektiğini rahatlıkla söyleyebiliriz. Bu da bir ses dizisinin anlamsızlığından söz edebilmemiz için o ses dizisine karşılık gelen bir kavramın yokluğunun bir önkoşul olduğu imasında bulunmaktadır. Doğru cevap B’ dir.

Çağrışım alanı her sözcüğün çağrıştırdığı diğer imgelerin, kavramların oluşturduğu kümedir. İğne sözcüğü ‘hastane’ bağlamında ağrı ve hastalığı, ‘samanlık’ bağlamında zor bul(un)mayı, ‘dikiş’ bağlamında da iplik sözcüğünü çağrıştırır. İğde ise bunlarla bağdaşmayan bir sözcüktür. Doğru cevap E’ dir.

Her sözcüğün ilgili konuşucu ve/ya ilgili dil topluluğu için bir duygu değeri veya duygusal anlam taşıdığını söyleyebiliriz. Lyons (1968) duygu değeri kavramını tartışırken sözcüklerin ‘duygusal çağrışımlar’ ından söz eder. Sözcüklerin çağrışımları ve konuşucuların zihninde oluşturduğu tasarımlar/ imgeler açık bir duygusal boyut da barındırırlar. Kimi sözcüklerin diğerlerinden daha öznel duygu­sal çağrışımlar yarattığı, daha öznel duygu durumlarını tetiklediği tartışma götürmez. Örneğin, hem ‘ölüm’ hem de ‘doğum’ sözcükleri güçlü duygusal çağrışımları olan sözcüklerdir ve bir dilbirliğindeki uzlaşımlar açısından bakıldığında da ilkinin olumsuz ikincisininse olumlu duygusal çağrışımları olduğu söylenebilir. Benzer şekilde, kimi zaman bireysel konuşucularda yarattığı duygusal çağrışımlar farklı olsa da, A, B, D, E şıklarında verilen sözcüklerin genellikle iyimser bir hava yaratarak olumlu duygular oluşturduğu; ayrılık sözcüğünün ise tedirginlik, karamsarlık, üzüntü, hasret gibi olumsuz çağrışımlar yarattığı söylenebilir. Doğru cevap C’ dir.

Eğretilemeler de benzetmeler gibi iki anlamsal alanın birbiriyle ilişkilendirilmesi sürecini barındırır, ancak eğretilemelerde benzetme ilgeci kullanımdan tümüyle düşer ve dolayısıyla benzetmeyi teşhis etmemizi sağlayan biçimbirim artık yoktur. Söz konusu biçimbirimin yokluğu eğretileme adını verdiğimiz örnekleri yaratır. Ceylan gibi gözleri olan kız, ilgeçle (gibi) kullanıldığı için bir benzetmeyken, ceylan gözlü kız bir eğretilemedir artık. Diğer şıklarda ise parçanın bütünü anlattığı ad aktarması örnekleri görülmektedir: ev yerine evin bir parçası olan ocak, sinema yerine sinemanın bir parçası olan beyaz perde, tiyatro yerine tiyatronun bir parçası olan sahne, yelkenli tekne yerine teknenin bir parçası olan yelken. Doğru cevap B’ dir.

Eşadlılık, aynı ses dizisinin (/ses imgesinin) birden fazla anlam taşıması durumuna işaret eder. Bu nedenle, ilk bakışta eşadlılığın çokanlamlılıkla aynı türde bir durumu anlattığı düşünülebilir. Bu ikisinin birbirinden farklı durumları kodladığını düşünmemizi güdüleyen temel ölçüt farklı anlamlarla ilişki kurma biçimlerini ilgilendirir. Çokanlamlılık durumlarında aynı ses dizisinin aktardığı anlamların birbiriyle ilişkili olduğunu kabul ediyoruz. Eşadlılık örneklerinde ise farklı anlamların birbirinden türediği ya da birbiriyle ilişkili olduğu düşünülmez. Bu yüzden, A, B, C, D şıklarındaki çay sözcüğünün çay bitkisiyle bir şekilde ilişkili olması bu kullanımları çokanlamlılık örneği olarak kodlarken, E şıkkındaki çay sözcüğünün çay bitkisi ile herhangi bir anlamsal bağının bulunmaması eşadlılığa bir örnek oluşturur. Doğru cevap E’ dir.

Örnekteki gibi tümcelerin de birden fazla anlam aktarabildiği gerçeği anadili konuşucuları için oldukça sıradan bir bilgidir. Bu gibi örnekler dilbilimde genellikle anlambulanıklığı (ambiguity) başlığı altında ele alınır. Anadili konuşucuları bu tür çokanlamlı tümceleri doğru koşullarda ilgili anlamla sorunsuz bir biçimde eşleştirebilirler. Yani anlambulanıklığını anlayabilme de anadili konuşucularının anlama ilişkin bilgileri sayesindedir. Doğru yanıt B’dir.

Gönderimsellik kuramına göre bir sözcüğün anlamı, en basit biçimiyle, onun dünyadaki karşılığıdır. Diğer bir deyişle, bir sözcüğün anlamı onun dış dünyada gönderim yaptığı şey, yani onun göndergesidir. Buna tipik bir örnek olarak özel adları vermek mümkündür. Her özel ad dünya gerçekliğinde varolan biricik ve tek bir ‘şey’e (varlık, nesne) göndermede bulunur. Charlie Chaplin dediğimizde aklımıza gelen kişi ünlü komedyendir. Doğru yanıt D’dir.

İsviçreli dilbilimci Ferdinand de Saussure Genel Dilbilim Dersleri (Cours de Linguistique Generale) adlı kitabında dili bir göstergeler dizgesi/sistemi olarak belirledikten sonra göstergeyi zihindeki bir kavram (= gösterilen) ve onunla eşleşen bir ses imgesinden (= gösteren) oluşan bir birlik olarak tanımlamıştır. Doğru yanıt D’dir.