GENEL DİLBİLİM II - Deneme Sınavı - 2

Betimsel bir anlam taşıyan ama gönderimi olmayan dilsel ifadelerin en güzel örneklerini dilbilgisel işlev taşıyan sözcükler ve eklerde bulabiliriz. Örneğin, ‘ve’, ‘her’, ‘kimse’ gibi dilsel birimlerin dünyasal gerçeklikte bir gönderimi olmasa da bir betimsel anlam taşırlar ve tümcelerin ilgili anlamları yüklenmesini sağlama konusunda önemli bir rol oynarlar. Doğru yanıt D’dir.

Yukarıdaki tümce iyi-biçimlendirilmiş olmasına rağmen, içinde yaşadığımız dünyada bir gerçekliği olmadığı açıktır. Bu, bize böyle bir tümcenin gerçeklikte bir gönderimi, yani kaplamı olmadığını söyler ve doğruluk değeri 0’dır. Doğru yanıt E’dir.

B seçeneğinde ve bağlayıcısının solundaki ilk önermenin doğru olduğu bir durumda bağlayıcının sağındaki ikinci önermenin de doğru olması çelişki yaratır. Doğru yanıt B'dir.

A, C, D ve E seçeneklerindeki eylemler geçişsizdir. E notasyonu ayrıca doğru değildir. Geçişli eylem olan oku-‘yu doğru biçimini ifade den notasyon B seçeneğidir.

Sıfatlar tipik olarak ad öbeklerinin bir parçası olarak kendilerini gösterirler. Mavi türündeki sıfatlar bir adla etkileşime girip o ada bir özellik yükledikleri için farklı bir ilişki türü sunuyor olarak kabul edilir. Biz bu ilişki, anlambilim alan yazınında kesişim kümesi ilişkisi olarak sunulur. Buna göre, şekilde kalem ve mavi üyeleri olan iki ayrı küme olarak görülür ve bu kümeler kalem ve mavi sözcüklerinin gönderimsel anlamını işaretler. Kalem kümesi (K), kalem olarak belirlenebilecek şeylerin kümesidir. Mavi kümesi (M) ise mavi özelliği taşıyan şeylerin kümesidir. Soru işareti yerine gelecek mavi kalem, bu iki kümenin kesişim kümesinde yer alır; yani, K ∩ M.  Doğru yanıt E’dir.

Bir tümcenin savladığı önerme dışında kalan ama yine o tümcenin üzerine inşa edildiği diğer önermelere önvarsayım adını veriyoruz.  Önvarsayımlar, içinde yer aldıkları önermenin doğruluk değerinden, yani doğru olup olmamasından bağımsız olarak varlıklarını sürdürürler. Seçeneklerde önvarsayım içeren tümce A olup, farklı biçimlerde test edilebilir. Örneğin, olumsuzlama yapıp ‘Aslı’ın erkek kardeşi üç at satın almadı’ desek bile Aslı’nın bir erkek kardeşi olduğu sabittir. B seçeneğine göre hayvansever olup olmadığı bilinemez. C’ye göre üç at alması, iki ata bakmasını kapsar, ancak bekli de önceden alınmış başka atları olabilir. D’de ise, üç at alması onun zengin olduğunu göstermediği gibi, başkasının parasıyla almış olabilir. E’deki sorun ise Aslı’nın birden fazla erkek veya kız kardeşleri olabileceğidir. Doğru yanıt A’dır.

Geleneksel dilbilgisi çalışmalarının merkezinde duran büyük dilsel birim tümce dir.

Anadili konuşucusunun zihninde biçimlendirilen bir tümce konuşma eyleminin nesnesi olduğunda, yani sessel biçime büründüğünde, ona sözce adını veriyoruz.

Dünya dillerinde başka tür örneklerini bulmak olanaklıysa da en bilinen örnek etken tümcelerin edilgen karşılıklarıdır. Aşağıdaki iki tümcenin ilke olarak aynı önermenin tümcesel karşılığı olduklarını söyleyebiliriz:

(7) a. Kurt elmayı yedi. b. Elma kurt tarafından yendi.

Tümce, bir AÖ (ad öbeği) ile bir EÖ’den (eylem öbeği) oluşan iyi-biçimlendirilmiş bir sözcük dizisidir. "Mert'in plakları" sözcük dizisi eylem öbeği içermemektedir.

Önermelerin, düşüncelerle ilgili olduklarını kabul etmekle birlikte düşüncelerle birebir aynı şeyler olduğunu varsayma yanlışına düşmemek gerekir. Düşünceler zihinsel süreçlerdir ve bu açıdan bireyseldirler. Önermeler ise bireyler/zihinler-üstü kavramlardır, evrenseldirler ve bu nedenle tek tek dillere özgü değildirler. Bu anlamıyla önermeler bilişsel bir olguya gönderimde bulunurlar. Diğer bir deyişle önermeler düşünmek için kullandığımız soyut parçalardır. Öte yandan, bir tümce birden fazla önermenin taşıyıcısı olabilir. Bu ifadeyi onaylamak için yukarıdaki tabloya yeniden bakmanız yeterli olacaktır. Biçimsel olarak tek bir tümce ile sunulsa bile her önerme bir sözce olarak gerçekleşebilir. Buna göre, birden fazla önermenin olduğu her durumda birden fazla sözce vardır, ilgili önermenin tek bir ses dizisi ya da birden fazla ses dizisi ile ifade edilip edilmediğine bakılmaksızın.

Totoloji (=Eşsöz) Tanımı gereği kendi içinde mutlak doğru içeren önerme.

Özel adlar, yalnızca gönderimsel anlam taşımaları ve betimsel anlam taşımamaları bakımından özel bir statüye sahiptirler. Bu açıdan bakıldığında gönderimsellik kuramı özel adlar için tasarlanmış bir kuram gibi bile düşünülebilir.

(iii) Sıfırlayan sıfatlar: Etkileşime girdiği adın anlamını ‘sıfırlayan’ sıfatlardır bunlar. Örneğin sahte para ad öbeğinde sahte sıfatı birleştiği para adının, para olma özelliği sergileyen öğeler kümesinde bulunmasının önüne geçer; yani, sahte para aslında dünyasal gerçeklikte para olarak kabul ettiğimiz nesneye gönderimde bulunmaz.

Geçişli eylemler iyi-biçimlendirilmiş tümceler kurabilmek için özneden başka bir nesneye de gereksinim duyarlar. Geçişli eylemler bu anlamıyla daha karmaşık bir yapı oluştururlar ve geçişli eylemlerin gönderimsel anlamları şu ana dek gördüğümüz örneklerden daha ‘karmaşık’ bir küme sunuluşu gerektirir. Ye- eyleminin gönderimsel anlamı en basit biçimiyle yiyen (özne) şeyler ve yenilen şeylerden oluşan çiftlerin kümelerini üye olarak alan bir küme olarak belirlenebilir.

(36) Yüklem(leme) Kuralı Özne ad öbeğinin bir özel ad olduğu durumda, [AÖ EÖ] yapısındaki bir tümce ancak ve ancak 〚AÖ〛∈〚EÖ〛ise doğrudur. Diğer bir deyişle, [AÖ EÖ] yapısındaki bir tümcenin doğruluk değerinin D/1 olabilmesi için özne konumundaki AÖ’nün anlamı olan özel adın, EÖ’nün anlamını belirleyen kümenin üyelerinden birisi olması gerekir.

Önvarsayımın varlığını göstermek üzere anlambilimciler farklı türde testlerden yararlanırlar. Bunlar olumsuzlama testi, sorgulama testi ve koşullu yapı testidir.

İlk cümle başka filmleri de izlediğimi değil izlemediğimi gösterir.

Bir dilsel ifadenin anlamının yalnızca dünyadaki gönderimi ile ilgili olmayabileceği ve çok yönlü bir olgu olarak ele alınması gerektiğine ilişkin ilk berlirlemeler Alman matematikçi ve mantıkçı Gottlob Frege (1848-1925) tarafından yapılmıştır.

Bir ayrım yapmış olmasından da anlaşılacağı gibi, Frege’ye göre anlam tek boyutlu bir olgu olarak ele alınamaz. Frege, gönderimsellik kuramı bölümünde de tartıştığımız gibi, anlamın bir yanıyla zihnimizdeki sözcüklerin ya da sözcüklerden oluşan öbek ve tümcelerin gerçek dünyadaki nesnelerle arasındaki ilişkiyi yansıttığını iddia eder ve bunu gönderimsel anlam başlığı altında ele alır. Gerçek dünyadaki nesnelerden kastedilen, bireyler (dilde tipik olarak özel adlar ve cins adlarla ifade edilir), nitelikler (dilde tipik olarak sıfatlarla ifade edilir), durumlar ve olaylardır (dilde tipik olarak eylemlerle ifade edilir).