GENEL DİLBİLİM II - Deneme Sınavı - 12

Dilbilimde bir dilin sözcük varlığına ve ana dili konuşucularının içsel / bilişsel sözcük dağarcığına sözlükçe adı verilir. Sözlük ise geleneksel dil bilgisinde kullanılan bir kavramdır. Doğru cevap A’ dır.

Dilbilimde bir dilin sözcük varlığına ve ana dili konuşucularının içsel / bilişsel sözcük dağarcığına sözlükçe adı verilir. Sözlükçede o dilin bir sözlük lis­tesinin yanı sıra her sözcüğün bir sözcüksel kütüğü bulunmaktadır. Bu kütükte o sözcüğe ait sözcük türü bilgisinin yanı sıra, sesbilgisel, biçimbirimsel, yapısal ve anlamsal özelliklerine ilişkin bilgi bulu­nur. Benzer şekilde, her sözcüğün sözdizimsel konum ve işlevleri ile anlamsal ve sesbilimsel bilgisi ana dili konuşucusunun zihninde bulunmaktadır. Sözlük­sel kütük içerisinde ayrıca yanulamlama bilgileri de yer almaktadır. Verilen örnekte, A şıkkı sözcüğü oluşturan sesleri, C şıkkı sözcük türü bilgisini, D şıkkı anlamsal özelliklerini ve E şıkkı ise yanulamlama bilgisini içermektedir. Bunlar sözlükçenin bir parçası olduğu halde, sözcüğün nasıl yazıldığı bu kütükte yer almaz. Öyleyse, sözlüğün yazılışını gösteren B şıkkı doğru cevaptır.

Sözdizimde yanulam çerçevesi köşeli ayraç içinde temsil edilir. İçindeki çizgi söz konusu sözcüğü, buradaki örneklerdeki eylemleri, AÖ ad öbeğini, T ise (yan) tümceyi göstermektedir. AÖ ve T’ye göre eylemin sağda yer alması gerektiği çizgi ile de belirtilmiştir. Ayraç ise öbek oluştururken bu eylemin nesnesinin seçimlik olduğunu gösterir. Yani, bir eylem hem geçişli hem de geçişsiz olarak kullanılabiliyorsa AÖ, T veya her ikisi de ayraç içinde gösterilir. Örneklerde verilen bilmek eylemi geçişli olup zorunlu olarak AÖ (bunu bilmiyordum /cevabı bilmiyordum) ve T (geldiğini bilmiyordum) biçiminde nesne almaktadır. Öyleyse doğru cevap B’ dir.

Özne ve Yüklem: Evrensel olarak her tümcede özne ve yüklem bulunur. Özneyi çıkardıktan sonra geri kalan bölümü yüklem olarak adlandı­racağız. Buradaki yüklem kavramı, geleneksel dilbilgisindeki yüklem kavramından farklıdır. Geleneksel dilbilgisinde yüklem tümcede­ki eylem ile eşdeğer olarak görülür. Oysa burada yüklem, tümcede özne dışında kalan tüm bölüm­dür. Bu tanımıyla da yüklem, her zaman evrensel olarak bir eylem içerir. Yüklemcil Ad Öbeği, Sıfat Öbeği gibi ögeler taşıyan tümceler de gizil bir eylem (koşaç) içerir. Verilen örnekte de sen sözcüğü özne ve geriye kalan çok iyisin de yüklemcil sıfat öbeğidir. Yani, bu örnek, gizil eylem içeren bir koşaç tümcesidir. Doğru cevap C’ dir.

Özne ve Yüklem: Evrensel olarak her tümcede özne ve yüklem bulunur. Özneyi çıkardıktan sonra geri kalan bölümü yüklem olarak adlandı­racağız. Buradaki yüklem kavramı, geleneksel dilbilgisindeki yüklem kavramından farklıdır. Geleneksel dilbilgisinde yüklem tümcede­ki eylem ile eşdeğer olarak görülür. Oysa burada yüklem, tümcede özne dışında kalan tüm bölüm­dür. Bu tanımıyla da yüklem, her zaman evrensel olarak bir eylem içerir. Verilen tümcenin öznesi toksinlerden arınma olduğuna göre bundan arta kalan kısım yüklem olacaktır. Öyleyse, doğru cevap E’ dir.

Özneler, kılıcı, etkilenen, deneyimleyen, araç gibi anlamsal rollerin taşıyıcısı olabilirler.

Kılıcı : Bir eylemi bilinçli olarak yapandır.

Etkilenen: Yapılan iş ya da olaydan etkile­nen kişi ya da varlığa verilen anlamsal roldür.

Deneyimleyen: Psikolojik durum dene­yimleyen ögedir.

Araç: Bir işi yapabilmek için kullanılacak alettir.

Arabanın fiyatı bilerek bir iş yapmamış ancak olaya maruz kalmıştır. Zaten fiyat cansız bir özne olarak bir eylemi gerçekleştirebilme yetisine sahip değildir. Öyleyse, söz konusu olaydan etkilenendir. Diğer şıklarda yer alan öznelerin hepsi araç rolündedir: fırın yemek pişirmek için, makine yıkamak ve kurutmak için, maşa da tutmak için kullanılan gereçlerdir. Doğru cevap E’ dir.

Açık sarı kitap iki anlam taşımaktadır ve her biri verilen gösterimlerde modellenmektedir. Yani, her iki çözümleme de doğru olup farklı anlamları ifade etmektedir. Açık sarı (renkli) kitap anlamı (i)’ deki, (kapağı) açık, sarı (renkli) kitap anlamı ise (ii)’ deki gösterimde modellenmiştir. Doğru cevap D’ dir.

Tümleç ve baş arasındaki ilişki, eklenti-baş arasındaki ilişkiden daha yakındır. Ayrıca, tümleç-baş gerek anlamsal olarak gerek ya­pısal olarak daha bağlantılıdır. Tümleç atılırsa ya kuralsız yapı elde edilir ya da anlam tamamen değişir. B ve C şıklarındaki örneklerde tümleç atıldığı zaman yalnızca baş içeren bir öbek oluşturula­maz: *göre, *gördü. Bunun yanı sıra D ve E şıklarında olduğu gibi, kimi durumlarda da tümleç atılabilir, ancak anlam değişir: düşkün, davrandı. ‘Müziğe düşkün’ öbeğinde ‘müziğe olan bir tutku’ söz konusudur; oysa ‘düşkün’, ‘sağlık ya da maddi açıdan zayıflık, çökkünlük’ anlamına gelir. ‘İyi davrandı’ öbeğinde davranmak ‘tavır takınmak’ anlamındayken, eylem yalnız başına kullanıldığında ‘acele etmek’ anlamına gelir. Oysa eklentilerin hepsi öbekten atılabilir ve öbek yine de kurallı olur: hem ilginç soru, hem de yalnız başına soru da kurallıdır. Öyleyse, ilginç sözcüğü eklenti, sor sözcüğü ise baştır. Doğru cevap A’ dır.

Verilen öbek yapı kuralı, ilgeç öbeklerinin yapısını genellemektedir. Buna göre, ilgeç öbekleri bir ad öbeği ve onu takip eden bir ilgeçle kurulmaktadır. Bu tanıma uyan arkadaşlarıyla örneğidir: İÖ --> AÖ (arkadaşları)  İ (ile). Doğru cevap D’ dir.

Öbek­ler baş merkezli oldukları için başın sözcük türü öbeğin türünü belirler. Öyleyse, başı ad olan bir öbek Ad Öbeği (hızlı tren), başı ilgeç olan bir öbek ilgeç öbeği (oraya kadar), başı sıfat olan sıfat öbeği (çok çalışkan), başı eylem olan eylem öbeği (kaskatı kesildi) ve başı zarf olan zarf öbeği (çok hızlıca) olur. Türkçe baş sonlu bir dil olduğundan bu öbeklerdeki son sözcüklerin baş konumunda olduğunu hatırlayalım. Doğru cevap  C’ dir.

Bir eylemi bilinçli olarak yapan, bir işi bilerek ve isteyerek yapan kişiye kılıcı denir. Yukarıdaki tümcelerde Ayşe ve Sezen bilerek bir iş yapmamışlardır.  Hava ve balık fiyatları cansız bir özne olarak bir eylemi gerçekleştirebilme yetisine sahip değildir. Ahmet ise bilerek ve isteyerek merdivenleri çıkmıştır. Doğru yanıt D’dir.

Kılıcı: Bir eylemi bilinçli olarak yapandır.

Etkilenen: Yapılan iş ya da olaydan etkilenen kişi ya da varlığa verilen anlamsal roldür.

Deneyimleyen: Psikolojik durum deneyimleyen ögedir.

Araç: Bir işi yapabilmek için kullanılacak alettir.

Adıl: Gizli öznedir ve eylemdeki uyumdan anlaşılır. Beşinci tümcenin gizli öznesi ‘Ben’dir.

Bu durumda doğru eşleştirilmiş özneler aşağıdaki gibidir:

Doğru eşleştirilen seçenek C’dir.

Geleneksel dilbilgisinde yüklem tümcedeki eylem ile eşdeğer olarak görülür. Oysa günümüz dilbilimsel bakış açısıyla yüklem, tümcede özne dışında kalan tüm bölümdür. Örneğin, ‘Ahmet bu olaya çok sevindi’ tümcesinde, Ahmet (özne) çıktıktan sonra geriye kalan tümce bölümünün tamamı (bu olaya çok sevindi) yüklemdir. Doğru yanıt A’dir.

E seçeneğindeki “Otel müdürü [[[_AÖyeni konukları]için] hazırlık yaptı.” tümcesindeki “yeni konukları için” AÖ, ilgeç nesnesi olan bir ad öbeğidir. Doğru yanıt E’dir.

B seçeneğindeki tümce konuşma dilinde vurgu ve ezgi gibi ses özellikleri sayesinde, yazılı dilde ise virgül gibi noktalama işaretleri sayesinde anlamlandırılabilirse de soyut düzeyde bulanık anlamlıdır ve iki farklı ayrıştırma söz konusu olabilir:

- [Yabancı] [öğretmenin anlattıklarını anlamadı]

-  [adıl] [yabancı öğretmenin anlattıklarını anlamadı]

İlk ayrıştırmada öğretmenin anlattıklarını anlamayan ‘yabancı’ öznesi iken, ikinci ayrıştırmada gizli özne adıl, yabancı olan öğretmenin anlattıklarını anlamamış olarak yorumlanabilir.

Doğru yanıt B’dir.

Eylem Öbeği, Tümce olabilmek için Ad Öbeği olan bir özne gerektirir. Ağaca baktığımız zaman AÖ₁ ve AÖ₂ yaz- eyleminin üyeleridir. Bir başka deyişle, yaz- eylemi anlamı gereği yazılacak bir nesne ve yazacak bir özne ister. Eylem Öbeğinde yanulamlanan üye iç üye, özne ise dış üye olarak adlandırılır. Bu durumda AÖ₁’deki Yusuf iç değil, dış ögedir. Yanlış olan ifade D seçeneğidir.

Her öbekte bir sözcük öbek kurucudur, anlam ve yapı olarak öbekteki en önemli—merkezi— rolü olan sözcüktür. Buna öbekte baş denir. Baş olan bir sözcük, öbek oluşturmak için tümleç ya da eklenti alabilir. Tümleç tamamlayıcı ve zorunlu bir öge iken, eklenti bir öbekte bulunması zorunlu olmayan, seçimlik ve niteleyici ögedir. Bir eklenti, bir ögeden atıldığı zaman, o öge kuralsız olmaz. Eklentiler, arka arkaya dizilebilir. Yani birden fazla eklenti olabilir. Ancak tümleçler bu şekilde dizilemez. Seçeneklerdeki koyu renkli sözcükler atıldığında öbek yine anlamlı olur: (A) siyah yün kazak, (C) çok ilgili, (D) dün gördüğümüz kırmızı araba,  (E) değerli misafirler. Oysa B seçeneğinde başın önündeki kısım atılırsa öbek kuralsız olur: (C) fizik öğretmeni → *öğretmeni. Bu yüzden ‘fizik’ sözcüğü tümleçtir.  Doğru yanıt B’dir.

A’ (A üssü) sözcüksel olan A (ad) ile öbeksel olan AÖ (Ad Öbeği) arasında başka bir yansıma ulamı olduğunu belirtir. Yani bu ulam, sözcüksel ve sonuncul öge olmadığı gibi en üstteki tüm bileşenlerin ana budağı olan öge de değildir. Yani, X’in herhangi bir sözcük türü olduğu durumda baş sözcüksel öge olarak X’tir ve ağaçtaki en üst yansıma XÖ olarak etiketlenir. Ancak X ve XÖ arasındaki her tür yansıma X’ (X üssü) olarak etiketlenir. X’ içinde bir başka X’ bulundurabilir, yani özyinelemelidir yani A’ içinde A’ bulunabilir. Soruda verilen ağaçtaki yapı özyinelemelidir ve özyineleme insan dillerinde ortak bir özelliktir. Doğru yanıt A’dır.

Koşaç, yükleminde AÖ, İÖ, SÖ olan tümcelerde bulunan bazen –İmEk eylemi ile ifade edilen bazen de açıkça görülmeyen eylemdir. C, D ve E seçenekleri koşaç içermektedir. Ancak SÖ olan koşaç D’de (harika) vardır. C’deki koşaç İÖ, E’deki ise AÖ’dür. Doğru yanıt D’dir.

Belirteçler genellikle tümce ve Eylem Öbeği (EÖ) belirteçleri olarak ikiye ayrılır. ‘Doğrusu’ tümce niteleyicisidir. Doğru yanıt C’dir