GENEL DİLBİLİM I

Sözdizim, dilbilimin bir alt dalıdır.  Tümcenin içindeki sözcüklerin, öbek ve öbeklerin tümce oluşturmak için hangi kurallar çerçevesinde işlediğini ve bunların dizilimlerini inceler. Verilen örnekte de bir dizlim, yani sıralama, hatası olduğundan bu sorun sözdizimin kapsamına girer. Doğru yanıt C şıkkıdır.

Her konuşucunun tümcelerin düzgün veya bozuk olduğuna yönelik sezgilerini de içeren zihninde bulunan soyut ve farkındalığın altındaki kurallar zincirine Amerikalı dilbilimci Chomsky, edinç (ya da dil yetisi) adını vermiştir. Chomsky, edinç kavramını edim kavramı ile kıyaslamıştır. Edinç soyut bilişsel dilbilgisi; edim konuşucunun ürettiği yazılı ve sözlü dildir. Edinç saf, pürüzsüz, hatasız; edim ise hata dolu olabilir. Öyleyse, A, B, C, D edinç, E edim kavramını örneklendirir.

Kuralcı dilbilgisi bize kullandığımız dilin doğru ya da yanlış olduğunu ve belli bir ses, yapı ve anlamı ne şekilde kullanmamız gerektiğini reçete halinde söyler. Örneğin, Türkçenin iyi ve düzgün kullanılmadığına ilişkin yakınmalar, Türkçenin yabancı dillerin boyunduruğu altına girerek bozulduğuna değin görüşler, bir yapının belli bir şekilde kullanılması gerektiği konusundaki ısrarlar, doğruy/yanlış yargıları hep kuralcı dilbilgisi yaklaşımına örnektir. Öğretemediğimiz Türkçe başlığı da yukarıda bahsedilen türde bir yakınmayı dile getirir. A şıkkında verilen başlık, dilbilimsel ve dolayısıyla da betimleyici içeriği olduğu için; B şıkkında verilen başlık, hataları tolere ettiği için;  D şıkkında verilen başlık dilde değişimi kucakladığı, E şıkkında verilen başlık, bir dilbilimsel kuram olan Evrensel Dilbilgisini içerdiği için kuralcı tutumla çelişir. Doğru yanıt C şıkkıdır.

Betimleyici dilbilgisinde dilbilbilgisel ve dilbilgisidışı yani kuralsız yapı ayrımı vardır ama bu yargılayıcı değildir. Bunu açıklamak için aşağıdaki örneklere bakalım.

Örnek (a)’daki yıldız (*) işareti dilbilimde geleneksel olarak tümcenin kuralsız olduğunu gösterir. Kuralsız tümce, anadili konuşucuları tarafından üretilmesi mümkün olmayan ve dilin kurallarına aykırı tümcedir. Betimleyici dilbilgisi, (1) ve (2)’deki tümcelerin arasındaki farkı açıklamak zorundadır. Betimleyici dilbilgisi, (1) gibi bir tümcenin neden üretilemeyeceği ve (2) gibi bir tümcenin nasıl ve neden üretilebileceği sorularına yanıtlar arar. B, C, E kuralcı dilbilgisindeki hata tanımına uygundur. Kasten üretilen hatalar ise gerçek anlamda hata olmayacağından doğru yanıt A şıkkıdır.

Üretici Dilbilgisi kuramı Amerikalı dilbilimci Noam Chomsky tarafından öne sürülmüştür. Chomsky’ye göre dil edinimi için uyaranın, yani çevrenin rolü vardır; ancak en belirleyici unsur değildir. Bir çiçek, açmak için su ve güneşe gereksinim duyar, bir insan yavrusu da dili edinmek için veri duymak zorundadır. Çiçekli bir bitki için çiçek açmak, çocuk için dil öğrenmek doğuştan, doğasından gelen bir özelliktir. Öyleyse uyaranın ya da dil verisinin önemi bu doğuştancı yaklaşımda dil düzeneğinin varlığına oranla daha az ölçüdedir. Öte yandan işlevselci yaklaşımda deneyimin önemi büyüktür. Dil edinimi ve dil kullanımı yetisinin bilişsel işlem olarak kabul edilmekle birlikte dil yetisi diğer bilişsel süreçlerden ayrı değildir. İşlevselci yaklaşımlarda dil yetisi, dünya bilgisi ve diğer bilişsel işlemler birlikte ilerler. Dil ediniminde uyaran yetersiz değildir. Çocuklar en sık duydukları yapıyı daha kolay öğrenirler. Chomsky’nin Dil Edinim Düzeneği olarak adlandırdığı dile özgü ve doğuştan gelen varsayımsal dil edinimi yetisi vardır. Bu bilişsel ve modüler düzenek, Evrensel Dilbilgisi kurallarıyla etkileşerek dile maruz kaldığımızda dil edinimini tetikler. Doğuştancı olan bu kuramla bağdaşmayan B şıkkıdır.

Chomsky, Eflatun’un bildiklerimizin deneylediklerimizden fazla olduğu savına benzer bir görüşle – çocukların duydukları dil verisinden çok daha fazlasını kısa zamanda öğrendiklerini göstermiştir. Bu, dil edinimi alanında uyaran yetersizliği olarak bilinir. Burada “uyaran” dil edinen çocuğun duyduğu dil verisidir. Chomsky’ye göre bu veri eksik ve yetersizdir; çocuk duyduklarından çok daha fazlasını üretir, üstelik çocuk genellemeler yaparak duymadıklarını bile üretebilir. Anadili edinimi sırasında hiç kimse çocuğa dil eğitimi vermez; hata yaptığı zaman dilbilgisi konusunda yetkin bir yetişkin tarafından yanlışı düzeltilmez. Verilen örnekte çocuk maruz kaldığı dilde duyduğu benzer örnekler temelinde (ye-yedir, giy-giydir, sev-sevdir vs.) aslında hiç duymamış olduğu bir yapıyı (çık-çıktır) üretmektedir. Bu da çocukların duyduklarından daha çok şeyi bildiklerini göstermektedir. Doğru yanıt A şıkkıdır.

B şıkkı hem kuralsız hem de kabul edilmezdir. A, C, E şıkları ise kuralsız fakat kabul edilebilirdir. D şıkkındaki Gözlerimin gemisi kuş istiyor gibi bir tümce sözdizim kurallarına uygun olarak üretilmiş kurallı bir tümcedir. Ancak anlam olarak hiçbir önerme ifade etmediği için dinleyici bu tümcenin ne anlama geldiğini anlayamayacaktır. Öyleyse, bu tümce kabul edilemezdir. Doğru yanıt D şıkkıdır.

Anlam ve yapının farklı olduğunu Chomsky aşağıdaki örnekle gösterir: Colorless green ideas sleep furiously. ‘Renksiz yeşil rüyalar kızgınca uyuyor.’ Bu örnekteki hem İngilizce hem de Türkçe tümce o dillerin sözdizim kurallarına uygun olarak üretilmiş kurallı tümcelerdir. Ancak anlam olarak hiçbir önerme ifade etmedikleri için dinleyici bu tümcelerin ne anlama geldiğini anlayamayacaktır. Öyleyse, bu tümceler kabul edilemez tümcelerdir. Eğer sözdizimsel olarak düzgün bir tümce anlamsal açıdan kabul edilemez olabiliyorsa, bu bize sözdizim ve anlambilimin farklı ve özerk dil modülleri olduğunu gösterir. Doğru yanıt A şıkkıdır.

Burada onun arkadaşı bir ad öbeğidir ve arkadaşının babası da, babasının arabası da diğer ad öbekleridir ve bir ad öbeği diğerinin içinde yer alarak üçlü düzlemde özyineleme oluştururlar. Doğru yanıt E şıkkıdır.

Evrensel Dilbilgisinde (ED) iki önemli kavram vardır: İlkeler ve Değiştirgenler. İlkeler her dilde olan aynılıklardır ve bunlar insan dilinin tüm ortak özellikleridir. Öte yandan değiştirgenler diller arası farklılıklardır. Bütün dillerde bulunan evrenceler olan bazı ED ilkeleri şunlardır: Kural güdümlü yapı ilkesi, özyineleme ilkesi, içeyerleştirme ilkesi. A, B, C ve E şıklarında verilenler değiştirgen olduğu için evrence olmazlar. Doğru yanıt D şıkkıdır.

Kuralcı Dilbilgisi dilin üretilmesinde belirli doğru ve yanlışlar olduğunu savunur ve buna göre ikinci cümle eğitimli kişiler tarafından asla kurulmadığı için yanlış bir cümledir. Betimleyici Dibilgisi veriye doğru-yanlış bakış açısından bakmaz ve eldeki veriyi inceler. Birinci cümlenin neden üretilebildiğini, ikinci cümlenin neden üretilemeyeceğini açıklamaya çalışır. Üretici Dilbilgisi anadili konuşucularının anadillerini nasıl öğrendiğini ölçmeyi hedefler. Evrensel Dilbilgisine göre ise dil insan bilişinin bir ürünüdür ve dünyanın farklı bölgelerinde yaşayan insanların ırk, cins, kültür ve gelenek/görenek farklılıklarına bakmaksızın ortak özellikler paylaşmalıdır. Buna bağlı olarak da bu ortaklıkları keşfetmeyi amaçlar. Doğru cevap D'dir.

Türkçede olağan söz dizilimi Özne-Nesne-Eylem’dir. Ancak Türkçe, eylem sonlu bir dil olmasına karşın sözdizimi esnek söz dizilimine izin verir. Geleneksel dilbilgisinin devrik tümce dediği tümce türünde tümcenin bazı öğeleri yüklemden sonra gelebilir. Türkçede sözdizimindeki oynaklık da belli kurallara bağlıdır. Yüklemden sonra gelen hiçbir öğe vurgu almaz. Soru sözcükleri taşıyan öbekler yüklemden sonra gelmez. Belirtisiz Ad Öbekleri yüklem sonrası yer almaz. İlk kez söz konusu olan bir öğe yüklem sonrası konumda yer almaz. Doğru cevap B'dir.

Tümcenin içindeki sözcüklerin öbek ve öbeklerin tümce oluşturmak için hangi kurallar çerçevesinde işlediğini ve bunların dizilimlerini inceleyen dilbilimin alt dalıdır.

Edinç bilişsel bir eylem olduğu için soyut, edinim ise sözlü ve yazılı olduğu için somut olacaktır.

Somut olarak anadilimizi kullanmamız eylemine ‘edim’ denilmektedir

Örneğin, Türkçenin iyi ve düzgün kullanılmadığına ilişkin yakınmalar, Türkçenin yabancı dillerin boyunduruğu altına girerek bozulduğuna değin görüşler, bir yapının belli bir şekilde kullanılması gerektiği konusundaki ısrarlar, doğru /yanlış yargıları hep kuralcı dilbilgisi yaklaşımına örnektir. Kuralcı dilbilgisi, iyi eğitim almış konuşucuların konuştukları dilin özelliklerini savunur ve dilin bu şekilde konuşulması gerektiğini vurgular.

Medyada görev yapan spikerler, gazete yazar ve editörleri, romancılar, dil ve edebiyat öğretmenleri dil kullanımları ile insanlara örnek olurlar ve doğru kullanımı savunurlar.

Betimleyici dilbilgisi konuşucuların kullandıkları dili veri olarak inceler ve bu inceleme sonucu hem özelde belli bir dilin kendine özgü tümce yapısını ve kurallarını betimler; hem de Evrensel Dilbilgisi açısından ortaya çıkan kısıtlılıkları ortaya koyar.

Üretici dilbilgisinin yanıtlamayı hedeflediği sorular şunlardır: İnsanlar anadillerini nasıl öğrenirler? Anadilleri hakkındaki soyut bilgilerinin yani edinçlerinin kapsamı ve sınırlılıkları nedir? Bu soyut dil bilgisi nasıl kullanılır?

Dil edinimi ve dil kullanımı yetisinin bilişsel işlem olarak kabul
edilmekle birlikte dil yetisi diğer bilişsel süreçlerden ayrı
değildir.