GENEL DİLBİLİM I

Örneğin, tencere sözcüğü, daha küçük
anlamlı parçalara bölünemeyen bir basit sözcüktür.
Tek bir biçimbirimden oluşur, ek almamış
ve bir başka sözcükle de birleştirilmemiştir.

Türkçede margarin için sana,
tıraş bıçağı için jilet, yapıştırıcı için uhu; İngilizcede
ise fotokopi için Xerox, kâğıt mendil için kleenex,
bant için sellotape gibi özel marka adları, cins isim
olarak kullanılır hale gelmiştir. Biçimbilimde, bu
şekilde dile kazandırılan sözcükler yeniyapım sözcükler
olarak adlandırılır.

İngilizcede sıfatlardan belirteç yapan -ly
eki, -ly ile biten sıfatlarla kullanılmaz. Kind ‘kibar’
sıfatından kindly ‘kibarca’ türetilebilirken, manly ‘erkeksi,
erkeğe özgü’ sıfatından *manlily türetilmez. Bu
sınırlılığın, aynı seslerin ardışık kullanımından kaçınma
eğiliminden kaynaklandığı belirtilir (Booj, 2005:
65). Tabanın sesbilimsel özellikleri buna yol açmaktadır.

İşleklik, bir ekin üretkenliğinin kısıtlı
olmaması ve yeni türetimlere açık olması
halidir.

Eklemeli türetmenin ilginç bir boyutu, olası her
sözcüğün gerçek dilde türetilmediğidir. Bu durum
tıkama kuralının varlığıyla açıklanır. Bu kural,
karmaşık bir sözcüğün üretimini dilde aynı anlamı
karşılayan başka bir sözcüğün var olduğu durumlarda
engeller (Aronoff, 1976: 43, 44). Örneğin,
Türkçede kurallı oldukları halde çalıcı, yaşsız, hızsız
gibi sözcükler türetilmez çünkü bu anlamları karşılayan
hırsız, genç ve yavaş sözcükleri zaten kullanımdadır.
Bu durum, daha önce bahsedilen nesnelerin
varlığı ve adlandırmaya duyulan gereksinim
koşullarının da bir uzantısı olarak düşünülebilir.
Hissedilen bir olgunun konuşucu kitle tarafından
kabul görmüş bir göstereni varsa bir yenisinin yapılmasına
gereksinim duyulmaz.

Bu örneklerde da eylemden ad türetildiği halde, taban sözcüklerin her
hangi bir biçimsel değişikliğe uğramamış olduğu
görülmektedir. Bu durum, ‘türetimsel süreçlerin
tamamı ekleme içerir’ görüşünden yola çıkarak,
sıfır biçim kullanımıyla sıfır türetim olarak açıklanır
(Marchand, 1969: 361; Adams, 1973: 37).

Bileşikler, çok sözcüklü olmaları ve bu sözcükler
arasındaki içyapılanma bakımından sözcük öbeklerine
benzetilebilirler. Her bileşik, tıpkı bir sözcük
öbeği gibi, en az bir baş ve bunu niteleyen ya da tamlayan
bir başka ögeden oluşur. Baş anlamca birliğin
temelini oluşturur ve konumu evrensel değil dilbağımlı
bir değişkendir. Bazen Türkçe ve İngilizcede
olduğu gibi sağda dil[bilim], ayak[kabı], air[plane]
‘uçak’, house[keep] ‘ev bekle’, lip[stick] ‘ruj’; bazen de
Yeni Zelanda’ da konuşulan Maori dilinde olduğu
gibi solda yer alabilir: [whare] ruunanga (ev+bir araya
topla) ‘toplantı evi’ (Bauer, 2003: 41) Baş, bir bileşiğin hakkında bilgi verdiği
ögedir. Başın sözcük türü bütünün sözcük
türüyle uyumludur.

Bileşikleri oluşturan ögelerin bütünleşmesindeki
derecelenmeye bağlı olarak taşıdıkları anlamın
saydamlığı da değişebilir. Örneğin, büyükanne ve
kuşpalazı bileşiklerini ele alalım. Bütünün ifade
ettiği anlam, ilkinde parçaların anlamının toplamına
karşılık geldiğinden geçirimli (birleşimsel),
ikincisinde ise hastalığın ne kuşla ne de yavruyla
ilgisi olduğundan geçirimsizdir.

Bazen diller arası bu sözcük alışverişi ödünçlemeli çeviri şeklinde gerçekleşir (Bloomfield, 1935: 456).
Bu durumda, sözcükleri kaynak dilden alıcı dile olduğu gibi aktarmak yerine anadilde birebir çevirisi
yapılır: İngilizce natural gas → doğal gaz, dish antenna → çanak anten, information society → bilgi toplumu;
Almanca das Kabel-fensehen → kablolu televizyon, Fernsteuerung → uzaktan kumanda, Satelliten-programm →
uydu yayını (İmer, 1990: 82).

Anlamları ya da sözlüksel ulamları baş ögesine bağlı
olarak belirlenemeyen bileşikler dışmerkezlidir.
Kuşpalazı bir palaz türü, açıkgöz, bir göz türü, demirbaş
bir baş türü, blackmail ‘şantaj’ bir posta türü
değildir. Bir bileşiğin iç ya da dışmerkezli olarak tanımlanması
bazen bir yorumlama sorunu olarak da
kabul edilir (Fabb, 1988: 67). Örneğin, çayevi ve
yayınevi bir ev türü olarak düşünülürse iç merkezli,
değilse dış merkezli olarak tanımlanabilir.

İnsan dilinin farklı düzeylerde gerçekleşen değişimlerinden sözcükle ilgili olanları sözlüksel biçimbilim
kapsamındadır. Dile aralıksız olarak yeni sözcükler eklenir ve artık işlevselliğini kaybetmiş olan eskileri,
zaman içinde dışlanarak kaybolur. Ortadan kalkan sözcükler pek fark edilmezken, yeni yapılan sözcükler
daima dikkat çeker ve sözlük bilimcilerin inceleme konusu olurlar.

Dile yeni sözcük kazandırmak, yeni kök yaratmak yerine
öncelikli olarak dilde zaten var olan sözcüklerin
yapısını, birleştirme ve türetme yoluyla değiştirip
bunların yeni kavramları karşılayacak biçimler kazanmasını
sağlamak şeklinde gerçekleşmektedir. Bu süreçlerden geçen basit sözcükler, karmaşık sözcük adını alırlar.

Biçimbilim, sözlüksel ve çekimsel olmak üzere iki süreç işletmekte ve sözcük yapma bunlardan sözlüksel biçimbilim alanına girmektedir. Sözlüksel biçimbilim süreçleri ise türetme ve bileştirme gibi öz kaynaklı,ödünçleme ve ödünçleme çeviri gibi yabancı kaynaklı yollarla dile yeni ürünler kazandırmaktadır.

İnsan dilinin en dikkate değer özelliklerinden
biri konuşucularına istedikleri hemen her şeyi ifade
edebilme olanağı tanımasıdır. Bazen gerekli sözcük
ya da cümleleri hemen sağlayamasa da, dizgesel özelliği
sayesinde zaman içinde konuşucularına bunları
üretebilme esnekliğini de verir. Bu esnekliğin kullanılarak
yeni üretimler yapılabilmesi için öncelikle
bir olgunun varlığının, maddi ya da manevi varlığının,
hissedilmesi gerekmektedir

Sözcük yapımında edimsel gerekliliklerden biri olguların varlığı diğeri ise adlandırılabilirliğidir.Bu koşulların karşılanmasında
tüm dillere özgü ortak eğilimler sözcük yapımına ilişkin evrensellerdir.

Yeniyapım, konuşucuların yeni ses dizileri bulup bunları yeni bir anlamla eşleştirme yoluyla yeni sözcükler yaratmalarını ifade eder.

Türkçede margarin için sana, tıraş bıçağı için jilet, yapıştırıcı için uhu; İngilizcede
ise fotokopi için Xerox, kâğıt mendil için kleenex, bant için sellotape gibi özel marka adları, cins isim olarak kullanılır hale gelmiştir. Biçimbilimde, bu
şekilde dile kazandırılan sözcükler yeniyapım sözcükler
olarak adlandırılır.

Eklemeli ve eklemesiz olmak üzere iki grupta incelenir

Eklemeli türetme süreçlerini önekleme,
içekleme, sonekleme ve sıfır türetim; eklemesiz türetme
süreçlerini tabanı büyüten ikileme, tabanı
indirgeyen gerioluşum ve kısaltmadır.

Türkçede addan ad, eylemden ad, addan eylem ve eylemden eylem yapan dört grup türetim eki vardır.