GENEL DİLBİLİM I

Basit sözcükler tek bir biçimbirimden, karmaşık sözcükler iki ya da daha fazla biçimbirimden oluşan sözcüklerdir. "Yazım" kelimesi karmaşıktır çünkü hem yapı hem de anlam bakımından birden fazla öğeyi içermektedir. Doğru cevap D'dir.

Yeniyapım, konuşucuların yeni ses dizileri bulup bunları yeni bir anlamla eşleştirme yoluyla yeni sözcükler yaratmalarını ifade eder. Doğru cevap A'dır.

Sözcüklerdeki değişimin yönünü belirlemek için dört ölçüt öne sürülür; tarihsel gelişim, anlamsal ölçüt, çekim ölçütü ve kullanım sıklığı. Tarihsel gelişim ölçütüne göre dile giriş sıralamasında önce olan taban, sonra ortaya çıkan ise türev olarak gösterilir. Anlamsal ölçüte göre sözcüklerin anlamları da türetimin yönü konusunda ipuçları verebilir. Tıpkı açık ek taşıyan türetimlerde olduğu gibi, sıfır türetimde de tabanın anlamıyla birlikte bir ilave anlam ögesi bulunduran taraf, daha karmaşık bir yapı barındıran türev olmalıdır. Çekim ölçütüne göre türevler düzenli çekim alır. Kullanım sıklığı ölçütüne göre ise taban türevden çok daha yaygın bir kullanıma sahip olur. Doğru cevap C'dir.

Tabanın bütününün tekrarlanması ile yapılan sözcük yapma süreci tam ikileme, tabanın bir kısmının kopyalanması ile yapılan sözcük yapma sürecine ise yarı ikileme denir. Kapkara kelimesi tabanın bir kısmının kopyalanıp kapatıcı sesle birlikte öne eklenmesi ile oluşturulmuş bir yarı ikilemedir. Dİğer seçeneklerde ise tabanın bütünü kopyalanarak tam ikileme oluşturulmuştur. Doğru cevap C'dir.

Sözcük yapma süreçlerinde türetimin yönü genellikle basitten karmaşığa doğru ilerlerken, gerioluşum bunun ters çevrildiği bir süreçtir. Editor örneğinde de karmaşık görünümlü bir yapıdan parça düşürülerek basit bir sözcük yapılmıştır. Doğru cevap C'dir.

Bileşik sözcükler, bazen aynı bazen de farklı sözcük sınıfından gelen bileşenlerden oluşurlar:
AD+AD, SIFAT+AD , EYLEM + AD, AD+SIFAT, SIFAT + SIFAT, AD + EYLEM, SIFAT + EYLEM, EYLEM + EYLEM.

Diğerlerinden farklı olan sivrisinek cevabıdır çünkü sıfat+isim tamlamasıyla yapılmıştır. Doğru cevap E'dir.

İçmerkezli bileşikler baş ögesi içeren ve anlamları birleşimsel olan bileşiklerdir. Akciğer kelimesi bir iç merkezli bileşik sözcüktür; çünkü anlamını ve sözlüksel ulamını belirleyen bir başı vardır. Akciğer kelimesi ile bir ciğer türünden söz edilmektedir. Anlamları ya da sözlüksel ulamları baş ögesine bağlı olarak belirlenemeyen bileşikler ise dışmerkezlidir. Kuşpalazı bir palaz türü, açıkgöz bir göz türü, demirbaş bir baş türü ve keçiboynuzu ise bir boynuz türü değildir. Doğru cevap C'dir.

Diller arasında kopyalama biçiminde gerçekleşen alıntılama süreci, dilbilimde ödünçleme olarak adlandırılmaktadır.  Askı, ödünçleme ile dilimize girmemiş türetilerek oluşturulmuş bir sözcüktür. Doğru cevap B'dir.

Bazen diller arası sözcük alışverişi ödünçlemeli çeviri şeklinde gerçekleşir. Bu durumda, sözcükleri kaynak dilden alıcı dile olduğu gibi aktarmak yerine anadilde birebir çevirisi yapılır. Doğal gaz, çanak anten ve bilgi toplumu sözcükleri sırasıyla İngilizce'deki natural gas, dish antenna ve information society sözcüklerinden,  uydu yayını ise Almanca Satelliten-programm sözcüklerinden çevirilerek oluşturulmuştur. Doğru cevap D'dir.

Bileşikler sözcüklerin kendilerini oluşturan ögelerin bütünleşmesindeki derecelenmeye bağlı olarak taşıdıkları anlamın saydamlığı da değişebilir. Geçirimli sözcükler, anlamları kendilerini oluşturan parçaların anlamlarıyla ilişkilendirilebilen sözcüklerdir. Geçirimsiz sözcüklerde ise böyle bir ilişkilendirme bulunamaz. Büyükanne sözcüğü geçirimli bileşik bir sözcüktür. Karnıyarık, karabasan ve küstümotu sözcükleri geçirimsiz bileşik sözcük örnekleridir. C seçeneği ise bileşik sözcük içermemektedir. Doğru cevap A'dır.

Yeniyapım, konuşucuların yeni ses dizileri bulup bunları yeni bir anlamla eşleştirme yoluyla yeni sözcükler yaratmalarını ifade eder. Yalnız, daha önce de değinildiği gibi, dilde yeni kökler yaratmak, az rastlanan bir eğilimdir.

Eklemeli türetme, basit sözcüklere türetim ekleri ilave edilerek karmaşık sözcükler oluşturma sürecidir. Türetim ekleriyle tabanları arasındaki anlamsal bağ türetim, biçimbilimsel bağ ise ekleme olarak adlandırılır. Ov-ala : Ovmak kelimesi eylemdir.

Türkçede addan ad, eylemden ad, addan eylem ve eylemden eylem yapan dört grup
türetim eki vardır. Bez - gin: Bezmek kelime kökü -gin yapım ekiyle fiilden türeyen bir isim haline gelmiştir.

Türkçede addan ad, eylemden ad, addan eylem ve eylemden eylem yapan dört grup
türetim eki vardır.  Az-al: Az isim kökü -al yapım ekiyle azalmak eylemine dönüşmüştür.

Eklemeli türetmenin ilginç bir boyutu, olası her sözcüğün gerçek dilde türetilmediğidir. Bu durum tıkama kuralının varlığıyla açıklanır. Bu kural, karmaşık bir sözcüğün üretimini dilde aynı anlamı karşılayan başka bir sözcüğün var olduğu durumlarda engeller.

Kapatma ekleri yinelemeyi durdurduğundan, sınırsız türetme mümkün değildir.

Adana kelimesi birleşik bir kelime değildir.

Tamlamaların da türemiş sözcükler gibi bir içyapısı vardır. Ögeler [sokak], [hayvan] ve [barınak] olmak üzere üç sözcük değildir. [Sokak] ve [hayvan barınağı] olmak üzere bir sözcük ve bir birleşikten de oluşmaz. Bileşenleri [sokak hayvanları] ve [barınak] ögeleridir. Evcil Hayvan (Sıfat tamlaması) - Maması.

Diller arasında kopyalama biçiminde gerçekleşen alıntılama süreci, dilbilimde ödünçleme olarak adlandırılmaktadır. Kuralcı yaklaşımda katı eleştirilere maruz kalan bu durum, aslında bütün dillerin evrilirken içinden geçtiği doğal bir süreç olarak kabul edilir.

Edward Sapir'in "Diller de kültürler gibi çok nadiren birbirlerine yetebilirler" sözü ödünçlemeyi destekler niteliktedir. Nitekim ödünçleme: Diller arasında kopyalama biçiminde gerçekleşen alıntılama süreci, olarak tanımlanmaktadır.