GENEL DİLBİLİM I

Dildeki her bir sözcük en az bir sözcük sınıfına atanır ve bu da o sözcüğün daha büyük dil yapıları içindeki görevlerini ve aynı sözcük sınıfı içindeki diğer sözcüklerle olan benzerliklerini belirler. Daha önce sözcüklerin sözlüksel (içerik) ve dilbilgisel (işlevsel) olmak üzere iki gruba ayrıldığından söz etmiştik. İçerik sözcükleri sözcelerin iletişimsel de­ğerini ve etkisini artıran, biçimleri girdikleri çekim­ler sebebiyle değişken olan anlamlı sözcüklerdir. Bu sözcüklerin oluşturduğu sınıflar, yeni üye katılımına elverişli olduğu için üretken açık kümelerdir. Tipik örnekleri ad, eylem, sıfat ve belirteçlerdir. Bunların arasında, adlar ve eylemler bütün dillerde birincil (major) sözlüksel sınıflardır. Sıfatlar dillerde bağımsız bir sözcük sınıfı olarak bulunabilir veya bulunma­yabilirler, ancak belirteçlerin evrenselliği bütün bu sözcük sınıflarına göre daha düşüktür. İşlevsel (görev­li) sözcükler sözcelere anlamsal katkılarda bulunmazlar ve bu yüzden bir iletişimsel değer taşımazlar. Bunun yerine tümce parçaları arasında ilişkiler kurarak bazı dilbilgisel görevleri yerine getirirler. Çoğunluğu çekim almayan bu sözcüklerin değişken biçimleri yoktur ve oluşturdukları sı­nıflar yeni üye katılımına elverişli olmadığı için kapalı kü­melerdir. İkincil (minor) sözcük sınıfları olarak da adlandı­rılırlar. Tipik örnekleri adıl, ilgeç, bağlaç ve belirleyicilerdir. Verilen örneklerde iç sözcüğü ad veya eylem, ile sözcüğü ilgeç, ve sözcüğü bağlaç, ben sözcüğü adıl, bu sözcüğü belirleyicidir. Doğru cevap A’ dır.

Biçimbilimsel ölçüt, sözcükleri aldıkları ekleri gözeterek sınıf­landırır. Ekler anlam ve görevlerine göre türetim ve çekim ekleri olarak iki grupta toplanır. Öyleyse, sözcük sınıflandırmalarında türetim­sel ve çekimsel ölçütler biçimbilimsel ölçütün alt ulamları olarak karşımıza çıkar. Ancak, türetimsel süreçler çekimsel süreçler kadar işlek olmadıkların­dan, sözcük sınıflandırmalarında çekimsel süreçler kadar güvenilir bilgiler sağlamazlar. Yalnız, olduk­ça işlek olan bazı türetim ekleri bu genellemenin dışında tutulabilir. Çekim eklerinin işlekliği, çe­kimsel ulamların bir sözcük sınıfının tüm üyeleri­ne atanabilmesindan kaynaklıdır. Yani, bir sözcük sınıfının bütün üyeleri, bulundukları sınıfa ilişkin bütün çekimlere girerler ve aynı çekimsel süreçler­den geçen bu sözcükler aynı sınıfın üyeleri olarak gruplandırılırlar. Örneğin, Türkçede evde, denizde, okulda kurallı iken *gitte, *gelde, *uyuda kuralsızdır. Benzer şekilde gidiyor, geliyor, uyuyor kurallı iken *eviyor, *deniziyor, *okuluyor kuralsızdır. Öyleyse, bu sözcükler iki farklı alt ulam oluşturmaktadır: – de alanlar (adlar) ve –iyor alanlar (eylemler). Verilen örnekte de adların taşıdığı çekimsel kategorilerden biri olan sayı çekimi dikkate alınarak bir sınıflandırma yapılmaktadır. Bu da biçimbilimsel bir süreçtir. Doğru cevap B’ dir.

Uyum, tümcede iki ögenin taşıdığı yapısal ve anlamsal özellikler arasındaki uyuşmayı gösteren bir ulamdır. Adsıl uyum, adlar­da sahiplik/iyelik ilişkisini gösteren iyelik ekleri biçiminde ortaya çıkar. Birçok dilde eylemler, tümcede uyum ilişkisi içinde oldukları diğer öge­lerin sayı, cins, kişi bilgisiyle çelişmeyecek bir bi­çimde çekime girer ve uygun uyum ekleriyle dona­tılırlar. Doğru cevap C’ dir.

Eğik durumlar, bir tümce içinde özne, nesne ve dolaylı tümleç dışındaki adların eylemlerle anlam­sal bağını gösteren durumlardır. Örneğin, İstanbul’ dan buraya dün geldik tümcesindeki İstanbul’dan ve buraya sözcüklerindeki {-dAn} ve {-(y)A} ekleri eylemle yön ilişkisi kuran eğik durum ekleridir. Dilbilgisel durum ekleri, zaman zaman eğik durum işlevini yerine getirmek üzere de kulla­nılabilmektedir. Örneğin, Türkçede denize git­tik tümcesindeki deniz adı üzerindeki -e durum eki gitmek eyleminin gösterdiği oluşun hedefini göstermektedir. Denizde yüzdük, denizden geldik tümcelerindeki -de ve -den durum ekleri de ey­lemlerinin gösterdiği hareketin yeri ve kaynağını belirtmek için kullanılmıştır. Eğik durumların bu yer/yön bildirme işlevleri genişletilerek zaman ve yararlanan bilgisi aktarımlarında da kullanılır: saat iki-de (zaman) uyudu, annem-e (yararlanan) temizlik yaptı. Araç durumu ve parçacıl durum diğer eğik anlamlar taşıyan durumlardır. Sırasıyla, eylemin gösterdiği işin hangi araçla/yolla yapıldı­ğını (şiş-le örülüyor, tükenmez kalem-le yazıyor) ve ‘AD’ın bir kısmı’ anlamını (pasta-dan yedi, sınıf-tan biri) kodlamaktadırlar. Verilen örneklerde evi ve onu nesne, ona dolaylı tümleç ve biz özne olduğundan dilbilgisel durumun taşıyıcısıdırlar. Oraya sözcüğü ise üzerindeki -e durum eki ile varmak eyleminin gösterdiği oluşun hedefini göstermektedir. Doğru cevap D’ dir.

Aktarılan olayların gerçekliğine ilişkin konuşmacıdaki kesinlik algısının derecesini aktaran kip bilgisellik kipi olarak adlandırılır. Olay ya da durumların gerçekliğinin bir kaynağa göre değerlendirilmesi de bilgisellik kipinin alt ulamı olan kanıtlanabilirlik altında incelenir. Doğrudan ve dolaylı kanıtlanabilirlik, dile sırasıyla birinci el ve ikinci el bilgi aktarımı biçiminde yansır. Yukarıda de değinildiği üzere, değişik duyusal kaynaklardan beslenen ikinci el bilgi aktarımı veriye dayalı çıkarım ve duyuma dayalı aktarım olarak sınıflandırılır. Bilgisellik kipi kaynağa dayalı olmayan aktarımlar yapmak için kullanıldığında mantıksal gereklilik ve olasılık kiplerini dile yansıtır. Burada da veriye dayalı çıkarımlar yapılmaktadır. Doğru cevap C’ dir.

Bitmişlik, durum ya da olayların bütünlüğünü, bir kez olduğunu ve tamlığını; bitmemişlik ise durum ya da olayların parçalandığını ve yalnızca bir bölümünün devam etmekte ya da sık sık yinelenmekte olduğunu gösteren bakış açısının dilbilgisel karşılığıdır. Bit­memişlik görüntüsünün bu iki alt ulamı sırasıyla ilerlemeli görünüş ve alışkanlık görünüşü olarak adlandırılır. Tamamlık, geçmişin bugündeki izleriy­le ilgili bir ulamdır. Sonuçlu tamamlık bugünkü bir durumun geçmiş bir olayın sonucu olduğunu, deneyimsel tamamlık bir durumun geçmişte deneyimlendiğini, tümel tamamlık eylemin geçmişte başla­yıp bugüne kadar gelmiş olduğunu, yakın geçmiş tamamlık ise eylemin yakında gerçekleştiğini vurgular. Verilen örneklerde her zaman yinelenen eylemler söz konusudur. Doğru cevap C’ dir.

Edilgen çatı, eylemin temel üyelerini azaltan bir ulamdır. Geçişsiz eylemlerle edensiz (b, c, d, e şıkları), geçişli eylemlerle edenli edilgeni kurar. Doğru cevap A’ dır.

Bitmişlik, durum ya da olayların bütünlüğünü, bir kez olduğunu ve tamlığını; bitmemişlik ise durum ya da olayların parçalandığını ve yalnızca bir bölümünün devam etmekte ya da sık sık yinelenmekte olduğunu gösteren bakış açısının dilbilgisel karşılığıdır. Bit­memişlik görüntüsünün bu iki alt ulamı sırasıyla ilerlemeli görünüş ve alışkanlık görünüşü olarak adlandırılır. Doğru cevap A’ dır.

Sıfatlar bazı dillerde niteledikleri adlar­la uyum ilişkisine giren, çoğu dilde de derecelendirme çekimi alan açık küme sözcükleridir. Belirteçler de derecelenme özellikleri bakımından sıfatlara benzeyen açık küme sözcükleridir. Doğru cevap D’ dir.

İlgeçler, genellikle çekime girmezler ancak Türkçede bunların bazıları adların oluşturduğu bir alt ulamında, adların aldığı çekimleri alırlar: altında, önünde, üzerinde, karşısında vb. Belirleyiciler şu ulamları içerir: tanımlıklar (Türkçe bir, İngilizce a/n, the gibi), gösterimsel belirleyiciler (Türkçe bu, şu, o, benim, senin onun; İngilizce this ‘bu’, that ‘şu’, my ‘benim’, your ‘senin’, his/her ‘onun’, gibi), niceleyiciler (biraz, birkaç, bazı, her, bütün gibi.) Bunlardan bazıları sayı eki alarak çekime girerler: this ‘bu’, these ‘bunlar’, that ‘şu’, those ‘şunlar’. Bazıları da uyum çekimine girerler: Türkçedeki belirleyici­lerde sayı ve kişi: benim (1.Tekil), senin (2. Tekil), Almancadaki tanımlıklarda kişi, sayı ve cins: der Mann ‘adam’ (yalın, tekil, eril), die Frau ‘kadın’ (yalın, tekil, dişil). Ad yerine geçebilen sözcükler olan adıllar, ad gibi işlev gördüklerinden adsıl çekim­lere girerler. Bağlaçlar sözdizimsel olarak eşdeğer konumda olan ku­rucuları sıralayan sözcüklerdir. Türkçedeki bazı ör­nekleri ve, ile, ama, hem … hem de, ya … ya da olan sıralama bağlaçları, çekime girmedikleri için farklı sözcük biçimleri de yoktur. Doğru cevap E’ dir.

Sözcük sınıfları geçirgen, sınıf üyeliği de derecelidir. Doğru cevap A'dır.

Biçimbilimsel, dağılımsal ve anlamsal ölçütler sözcük sınıflandırmak amacı ile kullanılır. Doğru cevap C'dir.

Adların niceliğini, tekil, çoğul, ikil, üçül gibi karşıtlıklar etrafında kodlayan
dilbilgisel ulama sayı denir. Doğru cevap D'dir.

Adın eril-dişil-yansız, canlı-cansız, insan-hayvan gibi özellikleri temelinde niteleyicileriyle uyum gerektiren ulama cins denir. Doğru cevap B'dir.

Türkçede adlar ve adıllar özne konumunda yalın, nesne konumunda da belirtme durumundadır. Belirtme eki belirtili nesne durumunda zorunludur. Doğru cevap E'dir.

İyelik bilgisi bir eğik durum işlevi değildir. Doğru cevap B'dir.

Gönderim zamanı konuşma anından önce ya da sonra başka bir eylemin zamanı olan ulama görece zaman denir. Doğru cevap D'dir.

Bir konuşucunun yaptırımını kabul ettiği bir kurum; kişi; yasal, ahlaki, sosyal bir kural; ya da daha öznel içsel bir itki sebebiyle belli bir biçimde tutum takındığı durumların dildeki ifadesine yükümlülük kipi denir. Doğru cevap A'dır.

Eylemin temel üyelerini azaltan, öznesi ve nesnesi özdeş olan eylemleri kodlayan sürece dönüşlü çatı denir. Doğru cevap E'dir.

Bazı dillerde niteledikleri adlarla uyum ilişkisine giren, çoğu dilde de derecelendirme çekimi alan açık küme sözcükleri sıfatlardır. Doğru cevap A'dır.