GENEL DİLBİLİM I

'İstanbul'dan buraya dün geldik.' cümlesinde İstanbul’dan ve buraya sözcüklerindeki {-dAn} ve {-(y)A} ekleri eylemle yön ilişkisi kuran eğik durum ekleridir. Doğru cevap A'dır.

Kitab-ın kelimesi ikinci tekil adsıl uyum eki almıştır. Doğru cevap B'dir.

'Görmüş' fiilinde bitmişlik ulamı vardır. Diğer fiillerdeki -yor ve -acak eki, bitmemişlik ulamıdır.

Yokluk kelimesi soyut bir anlam içermektedir. Diğer seçenekler ise somuttur.

Git bir soru, kuralsız bir şekilde üretilmiştir. Doğru cevap B'dir.

Açık küme, üye sayısı fazla olan ve kolaylıkla yeni üyeler kabul eden, kapalı küme ise çok nadiren yeni ögeler kabul eden ve üye sayısı sınırlı ya da değişmez olan bir sözcük sınıfıdır. Doğru cevap A'dır.

-dı eki geçmiş zaman belirtmekle birlikte bilgisellik kipidir. Doğru cevap A'dır.

Eylemin edilgen olması için -il eki alması ve geçişsiz olması için de nesne almaması gerektiği düşünülürse sevildi eylemi edilgen ve geçişizdir.

Sıfat ve belirteçler niteleyici olarak da adlandırılırlar. Sözdizimsel özellikleri bakımından, niteleyiciler, doğaları gereği, öbek ve tümcelerin yan ögeleri olan açık küme sözcükleridir. A, B, C ve D seçeneklerinde sıfatlar ve belirteçler var iken E seçeneğinde yoktur. Doğru cevap E'dir.

Bağlaçlar ve ilgeçler kapalı küme sözcükleridir. A seçeneğindeki gibi sözcüğü ilgeç olduğu için bu gruba girer. Doğru cevap A'dır.

Kapalı küme sözcükleri bağlaçlar, ilgeçler, belirleyiciler ve adıllardır. Bağlaçlar çekime girmezler. İlgeçler de genellikle çekime girmezler ancak Türkçede bunların bazıları adların oluşturduğu bir alt ulamında, adların aldığı çekimleri alırlar: altında, önünde, üzerinde, karşısında vb. Belirleyiciler şu ulamları içerir: tanımlıklar (Türkçe bir, İngilizce a/n, the gibi), gösterimsel belirleyiciler (Türkçe bu, şu, o, benim, senin onun; İngilizce this ‘bu’, that ‘şu’, my ‘benim’, your ‘senin’, his/her ‘onun’, gibi), niceleyiciler (biraz, birkaç, bazı, her, bütün gibi.) Bunlardan bazıları sayı eki alarak çekime girerler: this ‘bu’, these ‘bunlar’, that ‘şu’, those ‘şunlar’. Bazıları da uyum çekimine girerler: Türkçedeki belirleyicilerde sayı ve kişi: benim (1.Tekil), senin (2. Tekil), Almancadaki tanımlıklarda kişi, sayı ve cins: der Mann ‘adam’ (yalın, tekil, eril), die Frau ‘kadın’ (yalın, tekil, dişil). En yalın tanımıyla ad yerine geçebilen sözcükler olan adıllar, ad gibi işlev gördüklerinden durum, sayı, uyum, cins gibi adsıl çekimlere girerler. Öyleyse A, B, C, D şıkları kapalı küme sözcüklerinin kodlayabildiği ulamları, E şıkkı ise eylemcil bir ulamı içermektedir.

Sıfatlar bazı dillerde niteledikleri adlarla uyum ilişkisine giren, çoğu dilde de derecelendirme çekimi alan açık küme sözcükleridir. Sıfatların taşıdığı bu ulam yalnızca derecelendirilebilir niteliklerin kodlanmasına izin verir. Bu yüzden, aşağıdaki örneklerin derecelendirilmiş biçimleri kuralsızdır: hamile, *daha hamile, single ‘bekar’,*more single ‘*daha bekar’, totally ‘bütünüyle’, *more totally  ‘*daha bütünüyle.’ Besbekar sözcüğünde de mizah unsuru derecelendirilemeyen bir sıfatın derecelendirilmesiyle sağlanmıştır.

Geçişsiz devinimli eylemlerinin edilgen çatıda kullanımı da dünya dillerinde yaygınlıkla rastlanan bir durumdur. Böyle geçişsiz eylemlerle yapılan ancak öznesinin göndergesi olmayan edilgenlik edensiz (kişisiz) edilgen, geçişli eylemlerle yapılan ve öznesinin bir göndergesi olan edilgenlik ise  edenli edilgen olarak adlandırılır. Verilen örneklerde geçişsiz eylem yalnızca A şıkkında mevcuttur ve dolayısıyla edensiz edilgen içermektedir.

Bitmişlik, durum ya da olayların bütünlüğünü, bir kez olduğunu ve tamlığını; bitmemişlik ise durum ya da olayların parçalandığını ve yalnızca bir bölümünün devam etmekte ya da sık sık yinelenmekte olduğunu gösteren bakış açısının dilbilgisel karşılığıdır. Bitmemişlik görüntüsünün bu iki alt ulamı sırasıyla ilerlemeli görünüş ve alışkanlık görünüşü olarak adlandırılır. Bir diğer görünüş ulamı tamamlık (bitmiş) görünüşüdür. Genel olarak iki zaman noktası arasında bağ kuran bir ulam olarak tanımlanır. Örneğin, Ecem eve git-ti tümcesi iki farklı şekilde ele alınabilir. Ecem nerede? Sorusunun yanıtı olarak bitmişlik, Ecem’le görüşebilir miyim? Sorusunun yanıtı olarak tamamlık (bitmiş) görünüşünü içerir. Ecem’in gitmesinin sonucu, olay yerinde bulunmaması ve görüşmenin bu yüzden olamayacağıdır. İşte tamamlık görünüşü bu sonuç ile bu sonucu doğuran eylem (Ecem’ in gitmesi) arasında bağ kurma görevini yerine getirir. A şıkkı zaman çekimi, E şıkkı ise kip çekimi olduğu için yanlıştır.

Sözcükler sözlüksel (içerik) ve dilbilgisel (işlevsel) olmak üzere iki gruba ayrılır. İçerik sözcükleri sözcelerin iletişimsel değerini ve etkisini artıran, biçimleri girdikleri çekimler sebebiyle değişken olan anlamlı sözcüklerdir. Bu sözcüklerin oluşturduğu sınıflar, yeni üye katılımına elverişli olduğu için üretken açık kümelerdir. Tipik örnekleri ad, eylem, sıfat ve belirteçlerdir. Bunların arasında, adlar ve eylemler bütün dillerde birincil (major) sözlüksel sınıflardır. Sıfatlar dillerde bağımsız bir sözcük sınıfı olarak bulunabilir veya bulunmayabilirler, ancak belirteçlerin evrenselliği bütün bu sözcük sınıflarına göre daha düşüktür. İşlevsel (görevli) sözcükler sözcelere anlamsal katkılarda bulunmazlar ve bu yüzden bir iletişimsel değer taşımazlar. Bunun yerine tümce parçaları arasında ilişkiler kurarak bazı dilbilgisel görevleri yerine getirirler. Çoğunluğu çekim almayan bu sözcüklerin değişken biçimleri yoktur ve oluşturdukları sınıflar yeni üye katılımına elverişli olmadığı için kapalı kümelerdir. İkincil (minor) sözcük sınıfları olarak da adlandırılırlar. Tipik örnekleri adıl, ilgeç, bağlaç ve belirleyicilerdir. Verilen örneklerde adıl olan beni sözcüğünü içermeyen yanlızca C şıkkıdır ve tamamı açık küme sözcüklerinden oluşur.

Durum adsıl, zaman çatı görünüş eylemcil, uyum ise hem adsıl hem de eylemcil bir ulamdır. Adlarda iyelik, eylemlerde özne ve eylemin kişi ve sayı bilgisini kodlar.

Sayı, cins, durum, uyum adsıl ulamlar; zaman, görünüş, kip, çatı, uyum ve olumsuzluk ise eylemcil ulamlardır.

Sözcük sınıflarına ilişkin bir nokta da kullanımlarına bağlı olarak aynı sözcüğün farklı sözcük sınıflarına atanabilir olmasıdır. Örneğin, Türkçedeki ara sözcüğü bağlam içinde sırasıyla ad, sıfat, zarf ve ilgeç olarak sınıflandırılabilir: ara verelim, ara sokak, ara ara uğrarım, arkadaşlar arası. Öyleyse, sözcük sınıflarının geçirgen, sınıf üyeliğinin de dereceli olduğunu unutmamak gerekir. Bu örneklerde de evsiz hem ad hem de sıfat olarak sınıflandırılabilir: evsiz kaldım, evsizlere yardım ettim. Bu yüzden sözcük sınıflarının geçirgenliğine bir örnek teşkil eder. Diğer şıklarda verilen sözcükler ise yalnızca bir sözcük sınıfına ait olarak sınıflandırılabilirler: hızla zarf, git eylem, gidiş ve dönüş ad.

Anlamsal ölçüt, sözcüklerin anlam özelliklerini dikkate alır. Biçimbilimsel ölçüt, sözcükleri aldıkları ekleri gözeterek sınıflandırır. Dağılımsal ölçüt ise, sözcükleri öbek ve tümce içindeki dağılımlarını gözeterek sınıflandırır. Burada güzel sözcüğü, birlikte kullanıldığı diğer sözcüklere göre sınıflandırılmış ve bu yüzden dağılımsal ölçüt kullanılmıştır. Merkez ve merkez dışı üyelik, sınıflandırma ölçütü olmayıp bir üyenin taşıdığı ayırıcı özellikler oranında o sınıfı temsil etme niteliğinin derecesine ilişkindir.

Anlamsal ölçüt, sözcüklerin anlam özelliklerini dikkate alır. Biçimbilimsel ölçüt, sözcükleri aldıkları ekleri gözeterek sınıflandırır. Dağılımsal ölçüt ise, sözcükleri öbek ve tümce içindeki dağılımlarını gözeterek sınıflandırır. Burada yanlış sözcüğü aldığı çekim ekine göre sınıflandırılmış ve bu yüzden biçimbilimsel ölçüt kullanılmıştır.