GENEL DİLBİLİM I

Bir sözcüğü oluşturan biçimbirim ve biçim sayısı aşağıdaki gibi değişkenlik gösterebilir:

biçimbilimsel

biçimbirimsel

eller

2 biçim

el-ler

2 biçimbirim

{EL}+{lEr}

Mütter ‘anneler’

1 biçim

Mütter

2 biçimbirim

{MUTTER}+{Çoğul}

factual ‘olgusal’

3 biçim

fact-u-al

2 biçimbirim

{FACT}+{al}

talks ‘(o) konuşur’

2 biçim

talk-s

4 biçimbirim

{TALK}+{Geniş zaman}+{3. kişi}+{tekil}

feet ‘ayaklar’

1 biçim

feet

2 biçimbirim

{FOOT}+{çoğul}

Doğru cevap D’ dir.

Bir yapbozun parçaları gibi takıp çıkardığımız, anlamlarını koruyarak tekrarlanabilir olan en küçük sözcük parçalarının her birine dilbilimde biçimbirim denir. Fakat en küçük sözcük parçası olduğu için tekrar bölünemezler aksi halde anlamlarını koruma özelliklerini kaybederler. Dolayısıyla doğru cevap C'dir.

Sözlüksel biçimbirimler, adlarından da anlaşılacağı üzere sözlük anlamı taşıyan içerik sözcüklerinden oluşan biçimleri içerir. En tipik örnekleri, ad, eylem, sıfat ve belirteçlerdir. E seçeneği dışındaki biçimbirimler dilbilgisel biçimbirimlere verilebilecek örneklerdir. Dolayısıyla doğru cevap E'dir.

Dilbilgisel biçimbirimler ise kendi başlarına anlamları olmayan ama sözlüksel biçimbirimler arasındaki ilişkileri gösteren yapılardır. En tipik örnekleri, işlevsel sözcük olarak da sınıflandırılan adıl, ilgeç, bağlaç ve belirleyicilerdir. A seçeneği haricindeki seçeneklerin hepsi sözlüksel biçimbirimlere örnektir zira sözlüksel biçimbirimler, adlarından da anlaşılacağı üzere sözlük anlamı taşıyan içerik sözcüklerinden oluşan biçimleri içerir. En tipik örnekleri, ad, eylem, sıfat ve belirteçlerdir. Dolayısıyla doğru cevap A'dır.

Bağımlı biçimbirimler ek, bağımsız biçimbirimler sözcük olarak ortaya çıkarlar, dolayısıyla A ve E seçenekleri bu tanıma uygundur. Bu bağlamda bağımsız biçimbirimler dolayısıyla yalnız başlarına ve bağımsız olarak kullanılmazlar. Dolayısıyla C seçeneği de uygundur. Bağımlı biçimbirimler önek, içek ve sonek olarak görev yapabilirler, dolayısıyla B seçeneği de uygundur. Fakat Greenberg'in belirttiği üzere, eğer bir dilde içekleme varsa, o dilde mutlaka sonekleme, önekleme veya her ikisi birden de kullanılmaktadır(1966: 92). Dolayısıyla cevap D'dir.

Bağımlı bir biçimbirimin bağımsız bir biçimbirime takılma sürecine ekleme ve eklenen bağımlı biçimbirimlere de ek denir. Bağımlı biçimbirimler, yani ekler, eklendikleri konuma göre önek, içek ve sonek olarak adlandırılırlar. Bunlardan eklendikleri biçimlerden sonra gelenler sonek, önce gelenler önek, içine yerleştirilenler içek adını alırlar. Dolayısıyla öğretmenin verdiği örneklerde görüyoruz ki sözcüklerin sonuna "-" ile belirtilmiş ekler getirilmiş ve anlam bütünlüğü sağlayan yeni sözcükler oluşturulmuş. Dolayısıyla doğru cevap D'dir.

Eklendiği sözcüğün anlamını değiştirip yeni bir sözlükbirim oluşturan ekler türetim eki olarak adlandırılır. 

Ol-mak eylemini '-ur' eki ile ol-ur yapan A seçeneği

Koş-mak eylemini '-ar' eki ile koş-ar yapan B seçeneği

Kaç kelimesini '-ar' eki ile kaç-ar yapan D seçeneği ile son olarak 

Yaz-mak eylemini '-ar' eki ile yaz-ar yapan E seçeneğinde kullanılan türetim ekleri aynıdır. 

Ancak C seçeneğinde kelimenin kökü 'ok' değil, 'oku' dur. Zira anlamsal açıdan ok (bir savaş aleti) ile okumak eylemi tamamen farklıdır. Dolayısıyla ok ile okur arasında bir anlam yoktur, bu yüzden kelimenin anlamsal bütünlük sağlayan en küçük hali 'oku'dur. Oku-mak eylemini '-r' eki ile oku-r yapan C seçeneği doğru cevaptır.

Çekim ekleri eklendiği kelimenin anlamını değiştirmez. Çekimekleri yeni kelimeler türetmeye yarayan ekler değildir; yani bu ekler kelimenin anlam ve türlerini değiştirmeyen eklerdir. Dolayısıyla B seçeneği haricindeki diğer seçeneklerde çekim eki kabul edilen hal, iyelik, çoğul vb. işlevler veren ekler bulunmaktadır. Örneğin A seçeneğinde 'yer-de' kelimesi bulunma hal eki görülmektedir. C seçeneğinde ise yine 'bugün-ün" 'rüzgar-ı-(n)-da' kelimelerinde hem isim tamlaması olarak kullanılan iyelik ekini hem de yine ismin bulunma hal ekini görüyoruz Ayrıca parantez içindeki sesi de kaynaştırma harfi olarak görmekteyiz. D seçeneğindeki 'hayal-in-de-ki' ve 'su-(y)-a' kelimelerinde de yine isim tamlamasındaki tamamlan işlevi olarak '(senin) hayalindeki' ve yönelme hali olarak da 'suya' kelimesini görüyoruz. E seçeneğinde ise 'göz-(i)-le' sözcüğünün edat olarak kullanıldığını görüyoruz. Burada verilen kelimeler ve işlevleri çekim ekleri sayesinde olmuştur. Fakat B seçeneğindeki hiçbir kelime çekim eki almamıştır, aksine bazıları türetilmiştir. Örneğin, kanat ad sözcüğü -lan türetim ekini almış ve isimden artık kanatlanmak eylemine dönüştürülmüştür. Benzer şekilde aç-mak fiilinden edilgen hale getirilmiş bir aç-ıl-mak sözcüğü türetilmiştir. Daha da basit halde bize göz kırpan son-suz, büyü-lü türetilmiş kelimeler de mevcuttur. Fakat hiçbir çekim eki yoktur. Cevap bu yüzden B'dir.

Ünlü değişimi, sözcük içi ses değişimlerinin bir biçimbirime karşılık gelmesidir. Görüldüğü üzere Almanca mutter (anne) kelimesinin ilk ünlüsü mütter olarak anneler anlamına karşılık gelir.

Benzer şekilde İngilizce woman (kadın) kelimesinin ikinci ünlüsü women olarak kadınlar anlamına karşılık gelir. Dolayısıyla cevap A'dır.

Bazen görülebilir somut bir karşılığı olmayan biçimbirimler vardır. Bunlar da sıfır biçim olarak anılırlar. Örneğin, İngilizcede I set the table yesterday ‘Dün masayı kurdum’ ile I set the table everyday‘ Her gün masayı kurarım’ arasındaki anlam farkı, eylem üzerinde {PAST/GEÇMİŞ} ya da {PRESENT/GENİŞ} biçimbiriminin somut bir biçimi görünmediğinden belirteç yardımıyla anlaşılmaktadır. Türkçede de Her gün masayı kurarım ve Her gün masayı kurar arasındaki kişi bilgisi farkı, birinci tümcedeki eylemin barındırdığı [-ım] ve ikinci tümcedeki eylemin taşıdığı [-Ø] biçimi arasındaki karşıtlık sayesinde anlaşılmaktadır.

Dolayısıyla cevap C'dir.

Bazen aynı biçim, farklı biçimbirimleri gerçekleştirmek için kullanılabilir. Alaşım biçim birden fazla biçimbirime karşılık gelen tek biçimdir.

Dolayısıyla örneklerde görüyoruz ki Türkçedeki geldim sözcüğündeki –m, hem kişi (birinci) hem de sayı (tekil) bilgisi taşıyan bir alaşım biçimdir. Aynı şekilde İngilizcede talks ‘konuşur’ sözcüğüneki [-s] biçimi iki bilgiyi birden barındırır: üçüncü tekil şahıs ve geniş zaman.

Dolayısıyla cevap D'dir.

'Nobranlaşmak' gibi bir yapının Türkçede mümkün olup olmadığını anlamak için onu iyi-leş-mek, katı-laş-mak gibi yapılarla karşılaştırabiliriz. Görüldüğü gibi nobran- yerine iyi- ya da katı- gibi seçenekleri koyarak anlamlı ve kurallı sözcükler üretebiliriz.

Sözcüklerin karşıtsal dağılımı olup tekrarlanabilen ama daha fazla bölünemeyen, sözcüğün atomları olarak da bilinen parçaların adı biçimbirimdir.

Verilen örnekte seslemlerin ve biçimbirimlerin sayısı ve sınırları aynıdır.

'Ve' bağlacı; tek başına var olabildiği için bağımsız, kendine ait bir anlamı olmayıp sözlüksel biçimbirimler arasında ilişkiyi gösterme görevini üstlendiği için de dilbilgisel biçimbirimdir.

Yeni bir sözlükbirimin ortaya çıkmasını sağlayan eklere türetim eki denir.

Çekim ekleri bağımlı biçimbirimlerinin bir türüdür, anlamları sabittir, tabanın anlam ve türünü değiştirmeden onun farklı dilbilgisel bağlamlara uyum sağlamasına aracılık eder, bir diğer deyişle sözlükbirimler arasında anlam ve işlev ilişkilerini gösterir.

Bu sözcük, çekim eki almadığı için gövde, türetim eki aldığı için de kök olamaz; tabandır.

Bölünemez en küçük parça - bağımsız - anlamlı - ek almamış sırasını takip edecek olursak anlamlı kök/taban yanıtına varmış oluruz.

Kendi başına duramayan - anlam ve ulam değiştiren - kökün arkasına eklenen sırasını takip edersek 'türetimsel sonek' yanıtına varmış oluruz.