GENEL DİLBİLİM I

Hacı kelimesi HAc kelimesinden türediği için -CI biçimbirimini içermez. Doğru cevap A'dır.

Eklendiği sözcüğün anlamını değiştirip yeni bir sözlükbirim oluşturan bu ekler türetim eki olarak adlandırılır. Doğru seçenek B' dir.

Türkçe gibi eylem sonlu ve oldukça düzenli ekleme örüntüsü olan bir dilde önek ve içeklere rastlanmaz. Doğru seçenek C' dir.

Biçimcik, soyut biçimbirimin dilde yansıması olarak ortaya çıkan fiziksel olgudur. Biçimbirimin yazılarak ya da sesletilerek yüzeye çıkmış halidir. Doğru seçenek E' dir.

Görülebilir somut bir karşılığı olmayan biçimbirimler vardır. Bunlar sıfır biçim olarak anılırlar. Boş biçimler, biçimbirim karşılığı olmayan birimlerdir. aynı biçim, farklı biçimbirimleri gerçekleştirmek için kullanılabilir. Buna da Alaşım biçimler denmektedir. Doğru seçenek A' dır.

Dilde bazı anlamlar biçimbirimlerin sıralanmasıyla değil biçimbilimsel süreçler yoluyla ifade edilirler. Ünlü değişimi buna bir örnek olarak gösterilebilir. Almancada anne sözcüğünün çoğulu, ilk ünlünün [+ART] özelliği [-ART] özelliğine dönüşerek gerçekleşir: Mutter ‘anne’ / Mütter ‘anneler’. Doğru seçenek D' dir.

Yapısal bulanıklık, birden fazla yapılanma biçimine izin vererek birden fazla anlam ortaya çıkmasına neden olan durumdur. Doğru seçenek B' dir.

Çekim ekleri değişmez anlamlar taşıyan, işlek ama kapalı küme üyeleriyken türetim ekleri değişken anlamları olan, yarı işlek, açık küme üyeleridir. Doğru seçenek A' dır.

Bütünleyici dağılım, bir biçimin olduğu konumda diğer biçimin kullanılmasını
yasaklayan dağılımdır. Doğru seçenek C' dir.

Sözcüksel koşullanma, altbiçimin sözcüklerin anlam özellikleri tarafından yönetilmesi durumudur. Doğru seçenek E' dir.

Bağımlı bir biçimbirimin bağımsız bir biçimbirime takılma sürecine ekleme ve eklenen bağımlı biçimbirimlere de ek denir. Doğru seçenek C' dir.

Biçimbirimler birbirlerinin yerine kulla­nılabilen, bir anlam ya da dilbilgisel işleve katkı sağlayan, birleştikleri diğer biçimbi­rimlerle anlam bağı bulunan ve daha kü­çük parçalara ayrılamayan birimlerdir. Seslem (yazı dilin­de heceye karşılık gelir) ve sesler ise sesbilim konusu altında incelenirler. Aşağıdaki çözümlemelerden (a ve c) verilen sözcüklerin seslemlerini, (2b ve 2d) de biçimbirimlerini göstermektedir:

büyüktün

evden

seslem yapısı

(a)  bü-yük-tün

(c)   ev-den

biçimbirim yapısı

(b)  büyü-k-tü-n

(d)  ev-den

Görüldüğü üzere, seslem ve biçimbirim sayısın­da, bunları gösteren sınır çizgilerinde karşıtlık veya örtüşme olabilir. Özetle:

Soru 1’de verilen örneklerin çözümlemesi ise aşağıdaki gibidir:

sağlık

tipik

çeşit

çeşitli

rüzgâr

seslem

sağ-lık

ti-pik

çe-şit

çe-şit-li

rüz-gâr

biçimbirim

sağ-lık

tipik

çeşit

çeşit-li

rüzgâr

Doğru cevap A’dır.

Varlıkları için başka yapılara ihtiyaç duymayan ve kendi başlarına durabilen biçimbirimlere bağımsız biçimbirim diyoruz. Bağımsız biçimbirimler anlamlarına göre sözlüksel ve dilbilgisel olmak üzere ikiye ayrılırlar. Sözlük­sel biçimbirimler, adlarından da anlaşılacağı üzere sözlük anlamı taşıyan içerik sözcüklerinden oluşan biçimleri içerir. En tipik örnekleri, ad, eylem, sıfat ve belirteçlerdir. Sözlüksel biçimbirimler sözcük parçaları olarak da kendilerini gösterebilirler. Dilbilgisel biçimbirimler ise kendi başlarına anlamları olmayan ama sözlüksel biçimbirimler arasındaki ilişkileri gösteren yapı­lardır. En tipik örnekleri, işlevsel sözcük olarak da sınıflandırılan adıl, ilgeç, bağlaç ve belirleyicilerdir. Soru 2’de verilen tümcede de bir isim olan düş, bir bağlaç olan bile, bir fiil olan gör- ve yine bir isim olan iş bağımsız biçimbirimlerdir. Düş, gör- ve iş bu tümce içinde ikişer kez kullanılmıştır. Doğru cevap C’ dir.

Bağımlı biçimbirimler, yani ekler, işlevlerine göre türetimsel ve çekimsel biçimbirim olarak ikiye ayrılırlar. Eklendi­ği sözcüğün anlamını değiştirip yeni bir sözlükbirim oluşturan ekler türetim eki olarak adlandırılır. Türetim ekleri, eklendikleri sözcüğün sözlüksel ulamını da (ad, eylem, sıfat vb) değiştirebilir. Örneğin, Türkçedeki -ucu biçimi bir eyleme eklendiğinde onu ad haline getiren bir türetim ekidir. Koşucu, koş- ey­leminden türemiş olmasına rağmen artık eylem değil, yeni anlamı ‘koşuya katılan yarışçı’ olan bir addır. Addan eylem yapan ekler için de avlamak ve aralamak sözcüklerindeki -la eki gösterilebilir. Benzer şekilde, soru 3’teki seçeneklerde verilen sözcüklerden bir sıfat olan parlak,  –k eki ile parlamak fiilinden türetilmiştir. Öyleyse, -k bir türetim ekidir. Doğru cevap B’ dir.

Ekler kullanılarak yeni biçimler ortaya çıktıkça, bunlar yeni adlar alırlar. Hiç ek almayan basit yapılı sözcükler kök halindedir. Geleneksel çalışmalarda kök, gövde ve taban terimleri bir sözcüğün ekleri çıktıktan sonra geriye kalan kısmı olarak tanımlanmaktaydı. Daha yeni çalışmalarda ise bunlar ara­sındaki farklar gözetilmeye başlanmıştır. Bu yeni tanımlamalarda kök bir sözlükbirimin en küçük parçasıyla özdeş olan biçimdir. Saygılar biçimi SAYGI sözlükbiriminin çoğul çekimidir. SAYGI’nın parçalanamayan en küçük parçası olan say bir türetim eki taşıyan köktür. Karaağaç gibi bir bileşik sözcükte iki kök vardır. Gövde sadece çekim ekleri bağlamında ele alınan bir terimdir. Bir sözcükbiçimin çekim ekleri çıktıktan sonra kalan kısmıdır. Saygılar biçiminde saygı, saydı biçiminde say, karaağaçlar biçiminde karaağaç gövdedir. Taban ise türüne bakılmaksızın herhangi bir ek almış yapıdır. Yani, kök ve gövdeler aynı zamanda tabandır. Saygısız içindeki saygı çekim eki alma­dığı için gövde, türetim eki aldığı için de kök olamaz; tabandır. Öyleyse, ağaç en küçük parça olduğu için kök, ek aldığı için taban, aldığı ek çekim eki olduğu için de gövde olarak tanımlanır. Doğru cevap E’ dir.

Bu soruda verilen temizleyici sözcüğünün gösteriminde üç aşama yer almaktadır. Her bir aşamayı türeten kurallar ise şunlardır:

Birinci Aşama          : Sıfat + -le --> Eylem

İkinci Aşama            : Eylem + -yici --> Ad

Üçüncü Aşama        : Ad + -lik --> Ad

Doğru cavap D’ dir.

Soru 5’ teki şema, temizleyici sözcüğünün üç aşamalı bir süreçten geçerek türetildiğini göstermektedir. İlk aşamada bir sıfat olan temiz, -le sonekini alarak bir eyleme; ikinci aşamada ise birinci aşamanın çıktısı olan temizle, -yici sonekini alarak başka bir ada dönüşmektedir. Bu aşamanın çıktısı olan temizleyici de, üçüncü aşamada -lik sonekini alarak yine bir başka ada dönüşmüştür. Sözcük parçalarının birbirleriyle olan bağları ve bu bağların hangi sırada oluştuğunu gös­termek için aşağıdaki gibi köşeli parantezler kullanılarak ayraçlama yoluna da gidilebilir:

Birinci aşama             : [[temiz] le] yicilik

İkinci aşama              : [[temizle] yici] lik

Üçüncü Aşama           : [[temizleyici] lik]

Üç aşamalı gösterim   : [[[[temiz]le]yici] lik]

Doğru cevap A’ dır.

Biçimcik, soyut biçimbirimin dilde yan­sıması olarak ortaya çıkan fiziksel olgudur. Biçimbirimin yazılarak ya da sesletilerek yüzeye çıkmış halidir. Aynı biçimbirimin sadece tanımlanmış ortamlarda ortaya çı­kan biçimleri ise o biçimbirimin değişke­leri, yani altbiçimleridir. Bunlara biçim­birimcik de denir. Biçimbirimler, ya yerine getirdikleri anlam veya işlevin adıyla ya da gerçek dilde kullanılan altbiçimler­den biriyle küme ayracı içinde gösterilirler. Biçimbirimler de sözlükbirimler gibi soyut zihinsel simgelerdir. Bunları görmek duymak mümkün değildir. Biçimcikler ise sözcükbiçimler gibi somut yapılardır ve köşeli ayraç içinde gösterilirler. Buna göre, verilen örneklerdeki biçimbirim {GEÇMİŞ} ya da {-DI}, biçimbirimcikler (altbiçimler) ise [-ti], [-tü] , [-di], [-dü]. Buradaki her bir biçimcik, geçmiş zaman ekinin sesbilimsel koşullanma yoluyla tanımlanmış ortamlarda ortaya çıkan altbiçimleridir. Bu türden değişkenlik sadece eklerde değil taban­larda da ortaya çıkabilir ve kök altbiçimliği olarak anılır. Ancak verilen örneklerde bu durum söz konusu değildir. Doğru cevap C’ dir.

Dilbilgisel/Biçimbilimsel Koşullanma: Bir biçimbirimin değişkeleri arasındaki seçim bazen de dilbilgisel bağlam tarafından belirlenir. Örneğin, İngiliz­cedeki take ‘almak’ ve shake ‘sallamak’ eylemlerinin took ve shook biçimlerini gerekli kılan koşul, geçmiş zaman bilgisi ile birleşme zorunluluğudur. Benzer şekilde, aynı koşul write ‘yazmak’ ve speak ‘konuşmak’ eylemlerinin wrote ve spoke biçimlerini gerekli kılar. Öyleyse, bu durum altbiçimin dil­bilgisi kuralları tarafından yönetilmesi olayına örnektir. Doğru cevap B’ dir.

Ünlü Değişimi: Dilde bazı anlamlar biçimbirimlerin sıralan­masıyla değil biçimbilimsel süreçler yoluyla ifade edilirler. Ünlü değişimi buna bir örnek olarak gösterilebilir. İngilizcede ayak sözcüğünün çoğulu, ünlünün [+ART, +YUVARLAK] özelliklerinin [-ART, -YUVARLAK] biçimine dönüşerek gerçekleşir: foot /fʊt/ ‘ayak’ --> feet /fit/ ‘ayaklar’. Görüldüğü üzere, burada sözcük içi ses değişimi bir biçimbirime karşılık gelmektedir. Doğru cevap A’ dır.