GENEL DİLBİLİM I

Konuşucu ve dinleyiciler, bir dili kullanırken devamlı olarak o dildeki ses dizilimlerini ayrıştırmakla ve anlamlı dizileri belirlemekle uğraşırlar. Dilbilimde bu sürece işlemleme denir. Doğru cevap E'dir.

Nedensizlik, dilde ses ve anlam arasındaki bağın rastlantısal olduğunu gösteren ilkedir. Dilde nedensizliğin en güçlü kanıtı aynı gerçekliğin farklı dillerde başka başka sözcüklerle gösterilmesi durumudur: Türkçede ağaç sözcüğüyle ifade edilen nesne, İngilizcede tree, Almancada Baum, Latincede arbor, Fransızcada arbre ve Lazcada mca sözcükleriyle gösterilmektedir. Doğru cevap D'dir.

Sözlükbirimler, sözlükçede bilgi olarak listelenen girdileri temsil eden, dilde üretilmemiş, soyut zihin sözcükleridir. Bu anlamlarıyla, bir sözcüğün sadece bir durumdaki şeklini değil, olası tüm görünüşlerini içlerinde barındırırlar. Biçimbilim çözümlemelerinde sözlükbirimler büyük harflerle gösterilir (Lyons, 1968: 196-197; Mathews, 1974: 30, 37; Bauer, 1983: 12). Doğru cevap C'dir.

Dilbilimde tek bir sözlük maddesinin sözlükçede listelenmeyen değişik biçimleri sözcükbiçim olarak tanımlanmaktadır. Sözcükbiçimler somut oluşumlardır. Bunlar sözlükbirimleri dilde birebir kullanılan sesler ya da harfler biçiminde gerçekleştirip onları duyulabilir ve/ya görülebilir kılarlar. Sözlükçede listelenen her bir madde, örneğin nobran, birden fazla biçim içerebilir, örneğin nobranlar, nobranlardan. Öyleyse, nobranlardan sözcükbiçimi; nobran sözlükbirimin bir biçimidir denilebilir. Doğru cevap B'dir.

Aynı sözlükbirimin farklı biçimlerini ortaya çıkaran süreçler çekimsel biçimbilim adı altında incelenir (Matthews, 1991: 38). A şıkkında 'benim' anlamına gelen bir ek eklenmişken diğer şıklarda sözlüksel biçimbilimi ilgilendiren yapım ekleri eklenmiştir. Doğru cevap A'dır.

Türemiş ve bileşik sözcüklerin her biri farklı bir kavrama işaret ettiği için sözlüçede ayrı maddeler olarak listelenirler ve kavramsal ortaklıkları sebebiyle bir sözcük ailesi oluştururlar (Orsman, 1979; Bauer, 1983: 277 içinde). A şıkkında çekimsel biçimbilimle ilgili bir sözcük, diğer şıklarda ise sözlüksel biçimbilimle ilgili sözcükler olduğu için doğru cevap A'dır.

Sözcük tanımada kullanılan bir başka sözdizimsel yöntem de yerine koyma (Fries, 1952: 70-86; Bauer, 2003: 11) işlemidir. Örneğin, iyi kibar düşkünü tümcesini ele alalım. Türkçenin anadili konuşucuları görürler ki, Türkçede iyi ve kibar sözcükleri yerine yapı bozulmaksızın başka sözcükler kullanılabilir. İyi, kibar düşkünü olunabildiği gibi, kibar, iyi düşkünü; moda, alışveriş düşkünü ya da sinema, tiyatro düşkünü de olunabilir. Düşkün olmak yerine meraklı ya da hayran da olunabilir: iyi, kibar meraklısı;
moda, alışveriş meraklısı; sinema, tiyatro meraklısı; iyi, kibar hayranı; moda, alışveriş hayranı; sinema, tiyatro hayranı gibi. Doğru cevap B'dir.

Denizci, denizcilik gibi türemiş sözcükler, daha basit yapılı deniz sözcüğünden farklı kavramlara işaret ederler. Biçimsel olarak deniz-ci ve deniz-ci-lik parçalarına ayrılırlar. Anlamsal olarak deniz ‘yer kabuğunun çukur bölümlerini kaplayan tuzlu su kütlesi’, -ci ‘AD ile uğraşan’ ve -lik ‘AD olma hali’ anlamlarını ifade eder. Bunlar gibi ekleme yoluyla yeni sözlükbirimler yapmaya türetme adı verilir. C şıkkında da bu tür bir işlem görünmektedir. Doğru cevap C'dir.

Denizanası, denizaltı gibi bileşik sözcükler iki sözlükbirimi birleştirme yoluyla oluşturulurlar. 'bilgisayar' sözcüğü de bilgi+sayar şeklinde oluşturulmuştur. Doğru cevap D'dir.

Sözlükçede, yani zihin sözlüğünde, kaydı bulunan her girdi, kendi tanınabilirliğini sağlayacak sesletim, sözdizim ve anlam özelliklerine ilişkin bilgilerle donatılmıştır (Chomsky, 1965, Lyons 1977: 517).

Dilbilimin bir alt dalı olan biçimbilim, anadili kullanıcılarının sözcük düzeyine ilişkin sezgisel bilgilerinin betimlemelerini yapar. Bu bilim dalı, sözcükler, sözcüklerin yapısı, sözcüklerin sınıflandırılması, sözcük yapma ile tüm bunları yöneten kuralları içeren zihinsel süreçleri inceler. Doğru cevap 'B' seçeneğidir.

Sesbilimsel ölçüt, konuşucuların sözcüklerin söyleyiş özelliklerini dikkate alarak yaptıkları saptamalarda kullanılır. Bu yöntem, konuşmada sözcüklerin olası duraklamalarla ayrılabileceği  savıyla koşuttur. Buna göre, ses zincirleri içindeki duraklama noktaları sözcük sınırlarını belirleyen ayırıcılardır. Doğru cevap 'C' seçeneğidir.

Dilbilimde sözlük kavramı, dilde kullanılan sözcüklerle bunlara ilişkin özgün bilgileri listeleyen ve sözlükçe olarak anılan soyut bir sistem olarak anlaşılmaktadır. Sözlükçede, yani zihin sözlüğünde, kaydı bulunan her girdi, kendi tanınabilirliğini sağlayacak sesletim, sözdizim ve anlam özelliklerine ilişkin bilgilerle donatılmıştır. Doğru cevap 'A' seçeneğidir.

Sözlükbirimler, sözlükçede bilgi olarak listelenen girdileri temsil eden, dilde üretilmemiş, soyut zihin sözcükleridir. Bu anlamlarıyla, bir sözcüğün sadece bir durumdaki şeklini değil, olası tüm görünüşlerini içlerinde barındırırlar. Doğru cevap 'E' seçeneğidir.

Türkçe'de kalma durum eki "-da" dır. Doğru cevap 'C' seçeneğidir.

Nedensizlik, dilde ses ve anlam arasındaki bağın rastlantısal olduğunu gösteren ilkedir. Doğru cevap 'E' seçeneğidir.

Konuşucu ve dinleyiciler, bir dili kullanırken devamlı olarak o dildeki ses dizilimlerini ayrıştırmakla ve anlamlı dizileri belirlemekle uğraşırlar. Dilbilimde bu sürece işlemleme denir. Doğru cevap 'D' seçeneğidir.

Sözcük tanımada kullanılan sözdizimsel yöntemlerden birisi de yerine koyma işlemidir. Örneğin,  iyi kibar düşkünü tümcesini ele alalım. Türkçenin anadili konuşucuları görürler ki, Türkçede iyi ve kibar sözcükleri yerine yapı bozulmaksızın başka sözcükler de kullanılabilir. İyi, kibar düşkünü olunabildiği gibi, kibar, iyi düşkünü; moda, alışveriş düşkünü ya da sinema, tiyatro düşkünü de olunabilir. Düşkün olmak yerine meraklı ya da hayran da olunabilir: iyi, kibar meraklısı; moda, alışveriş meraklısı; sinema, tiyatro meraklısı; iyi, kibar hayranı; moda, alışveriş hayranı; sinema, tiyatro hayranı gibi. Öyleyse, aynı konumda birbirlerinin yerine kullanılarak bir karşıtsal ilişki oluşturan bu yapılar, dilde bağımsız birimler olarak sınıflandırılabilirler. Soru kökünde verilen örnek de buna benzer bir durumu sergilemektedir. Doğru cevap 'B' seçeneğidir.

Dilde nedensizliğin en güçlü kanıtı aynı gerçekliğin farklı dillerde başka başka sözcüklerle gösterilmesi durumudur: Türkçede ağaç sözcüğüyle ifade edilen nesne, İngilizcede tree, Almancada Baum, Latincede arbor, Fransızcada arbre ve Lazcada mca sözcükleriyle gösterilmektedir. Doğru cevap 'A' seçeneğidir.

Denizanası, denizaltı gibi bileşik sözcükler iki sözlükbirimi birleştirme yoluyla oluşturulurlar. Bunun gibi hanımeli sözcüğü de hanım ve eli sözcüklerinin anlamlarını kaybederek iki sözlükbirimin birleşmesi sonucu oluşmuştur. Devetabanı da bunlara benzer bir örnektir. Doğru cevap 'B' seçeneğidir.