GENEL DİLBİLİM I

İki ses en küçük ikilide birbirinin yerine geçtiğinde anlamsal farklılığa yol açarsa bu iki ses o dilde birer sesbirimdir ve aralarındaki dağılıma karşıtsal dağılım adı verilir. Örneğin Türkçe'de /r/ ve /t/ karşıtsal dağılım içindedir ve bu nedenle /dur/ ve /dut/ sözcüklerinde anlam farkının oluşmasına yol açarlar. Doğru cevap A'dır.

Birbirleri arasında anlam farkı yalnızca bir ses tarafından oluşturulan sözcüklere en küçük çiftler denir. Kül-kel, sır-tır, iz-az, şal-sal çiftlerindeki sözcüklerdeki anlam farkını yalnızca bir ses oluşturduğu için bu sözcükler en küçük çiftlerdir. [p] ve [p^h ] ise /p/ sesbiriminin sesbirimciklerini oluşturur ve anlam farkı yaratmazlar. Bu nedenle pul-p^hul çifti en küçük çift oluşturmaz.Doğru cevap D'dir. 

Türkçede vurgu iki düzeyde değil; sözcük, öbek ve tümce olmak üzere üç düzeydedir. Vurgu, birincil ve zayıf vurgu olmak üzere iki vurgu düzeyinde gerçekleşir. Sözcük düzeyinde, kök-sözcüklerin vurgu düzeneği ile bileşik sözcük ve tamlama yapılarının vurgu düzeneği birbirinden farklı özellikler sergiler. Bileşik sözcük ve tamlama yapılarında üçüncül [´] vurgu düzeyi bulunmaktadır. Bileşik sözcükleri oluşturan sözcüklerde vurgular değişim gösterir. Türkçede vurgu sözcük düzeyinde sesbirimseldir; aynı sesbirimleri içeren sözcükler arasında anlam farkı belirtir. Aynı sesbirimleri içeren cins adları ve yer adlarında anlam ayırt eder. Cins adlarında birincil vurgu ikinci seslemde, yer adlarında ilk seslemdedir. Doğru cevap C'dir.

/kard/ ve /mab/ sözcüklerinin son sesleri ötümlü, hışırtısız ses ile bittiği için çoğul ekinin [z] biçmini alması doğrudur. /tɛst/ sözcüğünün son sesi ötümsüz ve hışırtısız olduğu için çoğul ekinin [s] biçmini alması doğrudur. /bʌs/ sözcüğü ise hışırtılı bir son ses ile bittiği için çoğul ekinin biçimbirimciği olması gerektiği gibi [ǝz] olmuştur. /bʊʃ/ sözcüğü de aynı şekilde hışırtılı bir ses ile bitmektedir ancak gelen ek [ǝz] olmamış, yanlış bir biçim alarak [s] olmuştur. Doğru cevap B'dir.

Türkçe'de son sesi ötümlü sürtünmeli ünsüz olan bir kökten sonra ötümsüz ünsüz ile başlayan sonek geldiği durumlarda kökün son sesi ötümsüzleşir. Soruda verilen örneklerde de /z/ sesi ötümsüzleşerek [s] sesi, /j/ sesi ötümsüzleşerek [ş] sesi olmuştur. Doğru cevap A'dır.

Türkçe'de çeşitli sesbilimsel süreçler mevcuttur. Bunlar ses benzeşmeleri, ses düşmeleri, özellik değişmesi ve seslerin yer değişimidir. Özellik değişmesi, sesbilimsel sürecinin içinde soluklanma ve ünlü yükselmesi durumlarını kapsar. Soluklanmada, soluksuz ötümsüz patlamalı sesler sözcük başındayken özellik değiştirerek soluklu olurlar, ünlü yükselmesinde ise değişim ünlülerde görülür. Gelecek zaman eki -(y)AcAk soneki bir eyleme geldiğinde sonekteki /y/ sesi kendinden önce gelen açık ünlüyü kapalı ünlüye dönüştürür. Doğru cevap C'dir.

Türkçede vurgu sözcük düzeyinde sesbirimseldir; aynı sesbirimleri içeren sözcükler arasında anlam farkı belirtir. Vurgu farkının anlam farkı yarattığı durumlar i. aynı sesbirimleri içeren cins adları ve yer adları, ii. aynı sesbirimleri içeren köksözcükler ve vurgusuz sonekler ile oluşturulmuş sözcüklerdir. Buna göre ağrı, ordu ve sirkeci sözcükleri vurgunun yerine göre cins ad veya yer adı olabilmektedir. Kalın sözcüğü de vurgunun yerine göre bir kök sözcük veya sonek almış bir sözcük olabilmektedir. Bilen sözcüğünde vurguya göre anlam değişikliği olmamaktadır. Doğru cevap E'dir.

Dilbilimde, dillerin ses düzenini inceleyen, bir dilde hangi seslerin bulunduğunu, o seslerin dizilişini ve değişimlerini, biçimbirimlerin söylenişini inceleyen ve bunların kurallarını belirlemeyi amaçlayan alana sesbilim denir. Doğru cevap 'B' seçeneğidir.

Birbirleri arasında anlam farkı yalnızca bir ses tarafından oluşturulan sözcüklere en küçük çiftler denir. Doğru cevap 'A' seçeneğidir.

Türkçenin ünlü sesbirimleri şunlardır.

/i/ ön kapalı düz ünlü: iz, iplik, ince v.b.

/y/ ön kapalı yuvarlak ünlü: ünlü, üst, üsküdar v.b.

/e/ ön yarı-kapalı düz ünlü: emek, eş, enişte v.b.

/œ/ön yarı-kapalı yuvarlak ünlü:ön, öksüz, ölüm v.b.

/u/ arka kapalı yuvarlak ünlü: uzun, us, un v.b.

/o/ arka yarı-kapalı yuvarlak ünlü: odun, on, onlar v.b.

/a/ arka açık düz ünlü: arka, ancak, ana v.b.

/µ/ arka kapalı düz ünlü: ıslık, ırak, ılık v.b. Doğru cevap 'E' seçeneğidir.

En küçük ikilide iki ses birbirinin yerine geçme ilişkisi içinde değilse aralarındaki dağılım bütüncül dağılımdır. Doğru cevap 'C' seçeneğidir.

Diller bürünsel özellikler olan vurgu ve ezgi değişimlerini sözcüklerin ve yapıların arasında anlam farkı yapmakta kullanmaktadır. Söyleyişte belirli ezgi ve vurgu yapılarıyla oluşan sesletimsel özelliklere bürünsel özellikler denir. Doğru cevap 'A' seçeneğidir.

Bir dildeki sesbilimsel göstergeler ile onların sesbilgisel göstergeleri arasında ses düşmeleri, ses eklemeleri, ses değiştirmeleri gibi ses olaylarıyla farklılaşmaya yol açan süreçlere sesbilimsel süreç denir. Doğru cevap 'D' seçeneğidir.

Türkçede son sesi ötümlü sürtünmeli ünsüz olan bir kökten sonra ötümsüz bir ünsüz ile başlayan sonek geldiği durumlarda, kökün son sesi ötümsüzleşir. Bu kurala ötümsüzleşme denir. Doğru cevap 'E' seçeneğidir.

Pembe ve şimdi sözcüklerinin söylenişinde görüldüğü gibi, sözcük ortasındaki /m/ sesi birinci sözcükte arkasından gelen [d] sesi ile oluşum noktasında benzeşerek dişsil genizsil /n/ olarak oluşturulmaktadır. Türkçede genizsil seslerin benzeşme örneklerinden bir başkası, dişsil genizsil /n/ sesinin, arkasından gelen patlamalı ünsüz ile oluşum noktası açısından benzeşmesidir. Doğru cevap 'D' seçeneğidir.

Ünlü Uyumu Kuralı çerçevesinde, sözcüğün son seslemindeki ünlü [lAr] ekindeki ünlünün özelliklerini belirlemektedir; son sesleminde arka ünlü olan sözcüklerden sonra [lAr] eki arka ünlü olan [lar] olarak; son sesleminde ön ünlü olan sözcüklerden sonra ise ek ön ünlü olan [ler] olarak gerçekleşmektedir. Böylece Ünlü Uyumu Kuralına göre, sözcüğün son seslemindeki ünlünün ön/arka özellikleri ekteki ünlünün ön ya da arka ünlü olacağını belirlemektedir. Buna Türkçede Açık Ünlü Uyumu denir.

Kökün son sesi kapalı düz ünlü olan yer belirteçlerine {-DA}/{-DAn} durum ekleri ya da iyelik eki {-sI} gibi ünsüz ile başlayan bir ek eklendiğinde, kökün son ünlüsü düşürülmekte ve sözcük üç seslemli olarak söylenmektedir. Doğru cevap 'B' seçeneğidir.