GENEL DİLBİLİM I

Dil temel olarak konuşmaya dayalıdır ve bazı diller henüz yazıya dökülmemiştir.

Harfler, konuşmak için oluşturulan seslerin yazıya dökülebilmesi için kullanılan sembollerdir.

Her üç madde de ses bilgisinin temel bileşenleri arasındadır.

Tanım dinleyiş kavramına aittir.

Dişler konuşma esnasında kullanılan organlardan değildir.

doğru yanıt A seçeceğidir.

A seçeceği dışındaki seçenekler ünüsüzlerin üst oluşturucuları arasındadır.

Diş yuvası arkası ve damak ünsüzlerin üst oluşturucuları arasındadır.

v sesi patlamalı sesler arasında yer almamaktadır.

Her üç madde de ünlülerin oluşumunda etkilidir.

Diller arasında ses farklılıkları olduğu gibi, alfabelerinde de farklar vardır çünkü her dil kendi ses dizgesinde olan sesleri temsil etmek için gerekli olan harfleri kullanır. Dilbilim bütün dillerdeki sesleri kaydetmeyi ve yazabilmeyi amaçlamaktadır. Bunun için diller tarafından kullanılan alfabeler, dilbilim için yeterli değildir. Dillerin alfabelerinde bir harfin temsil ettiği sesin niteliği dilden dile fark etmektedir. Türkçede e harfi ile temsil edilen ses ile İngilizcede aynı harf ile temsil edilen ses farklıdır; örn. Türkçede ses, sen, ev ama İngilizce men, women, beet. Ayrıca bazı dillerde bir ses o dilin alfabesi içinde bile değişik harflerle gösterilmektedir; örn. İngilizcede meet ‘buluşmak’ ile meat ‘et’ sözcüklerindeki ünlü aynıdır ama yazılış biçimleri görüldüğü gibi farklıdır. Aynı şekilde, İngilizcede this, the, these gibi sözcüklerin ilk sesleri yazıda th olarak 2 harf ile yazılmaktadır.

Yazı sistemlerinde görülen bu tutarsızlıkları gidermek, bütün dillerde çıkarılan sesleri yazabilmek ve ‘bir ses bir sembol’ ilkesini gerçekleştirmek için dilbilimde Uluslararası Sesbilgisi Alfabesi (International Phonetic Alphabet, IPA) denilen özel bir alfabe geliştirilmiştir. Uluslararası Sesbilgisi Alfabesi her bir sesi ayrı bir sembolle göstermekte ve bu sembollerin her biri yalnızca bir sesi temsil etmektedir. Örneğin, İngilizcede this, the, these sözcüklerinde baştaki tek bir sesin yazıda th harfleri ile gösterilmesine karşın Uluslararası Sesbilgisi Alfabesi’nde bu ses [ð] sembolü ile gösterilir.

Doğru yanıt C'dir.

Ses tellerinin titremesi sonucu oluşan seslere ötümlü sesler denir. Bunu z sesinin oluşturulmasında görebiliriz. İşaret ya da orta parmağınızı boğazınızdaki gırtlak bölgesinin üzerine koyup z sesini çıkarırsanız, bir titreşim hissedeceksiniz; bu titreşim z sesinin ötümlü bir ses olduğunu gösterir. Hava akımı gırtlaktan geçtiği sırada, ses telleri ayrık durumdaysalar, yani aralarında bir boşluk bulunmuyorsa, oluşturulan ses ötümsüzdür. Yukarıdaki deneyi şimdi s sesiyle yapın; işaret ya da orta parmağınızı boğazınızdaki gırtlak bölgesinin üzerine koyup s sesini çıkarttığınızda, hiç bir titreşim hissetmeyeceksiniz. Bu s sesinin ötümsüz ses olduğunu göstermektedir.

Doğru cevap C'dir.

Konuşma sürecinde kullanılan sesleri çıkarmada birbirlerinden hava akımını başlatan organın niteliği açısından ayrılan üç ayrı hava akımı düzeneği kullanılmaktadır.Gırtlaksıl ve artdamaksıl hava akımı düzenekleri ise bazı dillerde akciğer hava akımı düzeneği yanı sıra kullanılmaktadır. Türkçede yalnızca akciğer hava akımı düzeneği ile oluşturulan sesler kullanılmaktadır. Kafkas dilleri ailesine ait olan Abhazca, Kabartayca, Gürcüce gibi dillerde gırtlaksıl hava akımı düzeneği ile oluşturulan sesler de bulunmaktadır. Artdamaksıl hava akımı ile oluşturulan sesler ise Ewe gibi bazı Afrika dillerinde görülmektedir. Hava akımı düzeneklerinde başlatıcılar, seslerin oluşmasını sağlayan hava akımını iki ayrı biçimde başlatır. Bu biçimler havanın pompalamayı andıran hareketi ile dışarı itilmesi ya da emmeyi andıran hareket ile içeri çekilmesidir. Bunlardan havanın dışarı itilmesi ile oluşturulan seslere püskürtmeli, içeri çekilmesi ile oluşturulan seslere emmeli adı verilir. Ancak, hava akımı düzeneklerinin her biri tarafından her iki biçimle de hava akımı başlatılabilmesine karşın, oluşturulan tüm sesler insanlar tarafından konuşma sesi olarak kullanılmamaktadır. Örneğin, tüm dillerde püskürtmeli akciğer hava düzeneği ile oluşturulan sesler kullanılmaktadır. Buna karşın emmeli akciğer hava akımı düzeneği ile oluşturulan sesler hiç bir dilde konuşma sesi olarak kullanılmamaktadır. Ağlarken ya da koşarken konuşmaya çalışıldığı sırada çıkarılan sesler emmeli akciğer hava akımı düzeneği ile oluşturulmaktadır. 

Doğru cevap C'dir.

Alt Oluşturucu .      Üst Oluşturucu     Oluşma Noktası      Ses                     Alt dudak               Üst dudak               Çift-dudaksıl           [p]                          Alt dudak               Üst diş                    Dudaksıl-dişsil        [f]                        Dilucu                    Üst diş                    Dilucu-dişsil           [t]                        Dilucu                    Dişyuvası                Dişyuvasıl              [s]                      Dilpalası                 Dişyuvası .  Damak Dişyuvasıl-Damaksıl [∫]                      Dilpalası                 Damak                  Damaksıl                 [j]                        Dilardı                    Artdamak              Dilardı-artdamaksıl   [k]                        Dilardı                    Küçük dil               Küçük dilsil              [q]                                                            Boğaz                     Boğazsıl                [ʔ]                                                            Gırtlak                    Gırtlaksıl               [h]

Doğru cevap A'dır.

Yan akıcı ünsüz: Yan akıcı ünsüz oluşum noktasında hava akımının alt ve üst oluşturucuların iki yanından dışarıya çıkarılması ile oluşturulur. [l] yan akıcı ünsüzdür. Oluşum noktası dil ucu-diş yuvasıdır. Dilucu diş yuvasına değer ancak hava akımını tamamen engellemez. Hava dilin iki yanından dışarı itilir.

[t∫] patlamalı-sürtünmeli bir ünsüzdür.

Ağız boşluğundaki engelleme dudaklar tarafından gerçekleştirildiği için [m] ünsüzü çiftdudaksıl genizsil bir sestir.

Üstdamaksıl akıcı ünsüz oluşum noktasında alt oluşturucunun üst damağa doğru kıvrılması ile oluşturulur. [r] üstdamaksıl bir ünsüzdür.

 [p] ötümsüz çiftdudaksıl patlamalı ünsüzdür.

[j] ötümlü damaksıl kayıcı bir sestir. Doğru cevap A'dır.

Hışırtılılar: [ʃ] [ʒ] [ʃ] [ʒ] [tʃ] [dʒ] gibi oluşturulurken ıslığı andıran hışırtılı, yüksek frekanslı bir sesle oluşturulan oluşturulan sesler ünsüzlerin hışırtılı alt ana sınıfını oluşturur.

[θ]  dişsil palasıl bir sestir.

Doğru cevap B'dir.

Dudaksıllar: [p] [b] [m] gibi çift dudaksıl, [f] [v] gibi dudaksıl-dişsil ve [w] gibi dudaksıl-artdamaksıl seslerin oluşturduğu doğal bir sınıftır.

[ð] dişsil bir sestir. 

Doğru cevap E'dir.

Ton dilleri, aynı sesbirimlerden oluşan sözcükler arasında anlam farkını ezgi farkı ile belirtir. Aynı sesbirimlerden oluşan birimler alçak-yüksek, yüksek-alçak, yüksek-yüksek, alçak-alçak tonlarda söylenir. Her sözcüğün belirgin bir ezgi örüntüsü bulunur. Ton dillerinde ezgi, sözcükler arasında anlam farkı belirttiğinden sesbirimseldir. Sino-Burma dil ailesinden Çince ile Hint-Avrupa dillerinden İsveççe ton dillerindendir.

Doğru cevap D'dir.