GENEL DİLBİLİM I

Yazı sistemlerinde görülen bu tutarsızlıkları gidermek,bütün dillerde çıkarılan sesleri yazabilmek ve ‘bir ses bir sembol’ ilkesini gerçekleştirmek için dilbilimde Uluslararası Sesbilgisi Alfabesi (International Phonetic Alphabet, IPA) denilen özel bir alfabe geliştirilmiştir

Konuşurken çıkardığımız sesler bir hava akımının solunum sistemimiz içinde yer değiştirmesi sonucu oluşmaktadır. Konuşmada kullanılan sesleri oluşturma sürecinde kullanılan organlar şunlardır:
1. akciğerler
2. hava borusu
3. gırtlak
4. ağız boşluğu
5. burun boşluğu

Ünlülerin oluşturulması Dilin konumu-Ağız açıklığı-Dudak durumu ile yakından ilgilidir.Dilin konumu: Dilin ağzın ön kısmına doğru itilmesiyle oluşturulan ünlülere ön ünlüler, arka konuma çekilmesiyle oluşturulan ünlülere arka ünlüler, damağa yakın konumda oluşturulan ünlülere ise ara ünlüler denir. Ağız açıklığı:  Damağa yakın konumda oluşturulan ünlülere üst ya da kapalı ünlüler, ağzın alt bölgesinde oluşturulan ünlülere alt ya da açık ünlüler, orta bölgede oluşturulan ünlülere de orta ünlüler denir. Dudak konumu: Dudakların iki biçimi vardır: (i) yuvarlak, (ii) düz. Yuvarlak duruş dudakların birbirlerine yakın getirilip yuvarlaklaştırıldığı biçimdir. Dudakların yuvarlaklaştırılması ile oluşturulan ünlülere yuvarlak ünlü denir. [u, o] yuvarlak ünlülerdir. Dudaklar yuvarlaklaştırılmadan düz olarak oluşturulan ünlülere düz ünlü denir. [i] bir düz ünlüdür.

Alt oluşturucular oluşma noktasına göre sınıflandırılan ünsüzler arasında yer almaktadır.

Hava akımının ses tellerinin gırtlak kenarına çekilmesi ile oluşan gırtlak boşluğundan geçmesi sonucu oluşturulan sesler ötümsüz seslerdir. Ötümsüz sesler titreşimsizdir. [∫] ötümsüz bir sestir. Ses tellerinin yarı açık-yarı kapalı duruşlarında oluşturulan sesler fısıltılı sesleridir.

Bir seslemin çekirdeğini oluşturan sesler seslemsi seslerdir. Ünlüler seslemsel seslerdir; ancak bazı dillerde bazı ünsüzler de seslemsel ses özelliği sergilerler. Seslemsel ses özelliği sergileyen ünsüzler akıcılar ve genizsil seslerdir; engelliler ve kayıcılar seslemsel sesler değildir.

Dilde sesler kendi başlarına anlam taşımaz, anlam taşıyan birimleri oluşturur. Dildeki en küçük anlam birimi olan biçimbirimden metne kadar sözcük, öbek, tümce, paragraf ve daha uzun metinler gibi değişik uzunluk ve niteliğe sahip yapıların seslendirilmesi sırasında bu yapıları oluşturan seslerin oluşumunun boyutlarından biri de bürünsel özelliklerdir. Bürünsel özellikler, bir ünlü ya da seslemin diğerlerine göre daha belirgin ve kuvvetli olduğunu belirten vurgu, konuşurken ses perdesinin düzeyini belirten ezgi ve seslerin oluş sürelerini belirten uzunluk gibi parça üstü ses olgularıdır.

Göl: ötümlü artdamaksıl patlamalı

zerde: ötümlü dişyuvasıl sürtünmeli

Yaz:ötümlü damaksıl kayıcı

Şahit:ötümsüz dişyuvası-ardı sürtünmeli

Tatlı:ötümsüz dişyuvasıl patlamalı

Yan akıcı ünsüz: Yan akıcı ünsüz oluşum noktasında hava akımının alt ve üst oluşturucuların iki yanından dışarıya çıkarılması ile oluşturulur. [l] yan akıcı ünsüzdür. Oluşum noktası dil ucu-diş yuvasıdır. Dilucu diş yuvasına değer ancak hava akımını tamamen engellemez. Hava dilin iki yanından dışarı itilir.

u üst arka yuvarlak bir ünlüdür.

Söyleyiş sesbilgisi’nin inceleme alanı ise konuşucunun konuşurken kullandığı seslerin oluşturulmasını sağlayan fiziksel hareketlerin niteliğidir. Akustik sesbilgisi, ses dalgalarının frekansı, formantları ve hızı gibi fiziksel özeliklerini inceler. I ve III numaralı önermeler doğrudur.

Harfler, konuşmak için oluşturulan seslerin yazıya dökülebilmesi için kullanılan sembollerdir.

Patlamalı ünsüzler alt ve üst oluşturucuların birleşip hava akımını tamamen engellemeleri sonucu oluşur. Oluşma noktasında hareketi engellenen hava, bu noktada birikir ve büyük bir basınç yaratır. Oluşturucuların birbirlerinden ayrılmaları ile, hava, patlamayı andıran bir ses ile dışarı çıkar.

Üstdamaksıl akıcı ünsüz oluşum noktasında alt oluşturucunun üst damağa doğru kıvrılması ile oluşturulur. [r] üstdamaksıl bir ünsüzdür.

Patlamalılar [p,t,k,b,d,g] ve patlamalı-sürtünmeliler [, oluşturulmaları sırasında hava akımının tamamıyla engellenmesinden dolayı süreksizler altsınıfını oluştururlar.

Ağız boşluğunda dişyuvasıl bölgede ve o bölgenin önünde bulunan konumlarda oluşturulan sesler öncül seslerdir. [p] [b] [m] gibi çift dudaksıl, [θ] [ð] gibi dişsil, [f] [v] gibi dudaksıldişsil, [θ] [ð] [ʃ] [ʒ] [n] gibi dişyuvasıl sesler bu alt ana sınıfı oluşturur.

Dil palasının yükseltilmesi ile oluşturulan seslerdir. [θ] [ð] gibi dişsil, [θ] [ð] [ʃ] [ʒ] [n] gibi dişyuvasıl, [ʃ] [ʒ] [tʃ] [dʒ] gibi dişyuvasılardı sesler ve [l] [r] akıcılar palasıl seslerdir.

Sözcük düzeyinde vurgu, birden fazla seslemli sözcüklerde bir seslemin diğer(ler)inden daha kuvvetli, belirgin ve yüksek bir tonla söylenmesi ile kendini gösterir.

Genizsil ünsüzler hava akımının burun boşluğundan dışarı çıkması ile oluşur. Hava akımının engellenme noktası, patlamalı ünsüzlerin oluşmasında olduğu gibi ağız boşluğundadır.r. Ağız boşluğundaki engelleme dudaklar tarafından gerçekleştirildiği için [m] ünsüzü çiftdudaksıl genizsil bir sestir.

Yan akıcı ünsüz oluşum noktasında hava akımının alt ve üst oluşturucuların iki yanından dışarıya çıkarılması ile oluşturulur. [l] yan akıcı ünsüzdür.