GENEL DİLBİLİM I

Akustik sesbilgisi, ses dalgalarının frekansı, formantları ve hızı gibi fiziksel özeliklerini inceler.

Türkçe'de yalnızca akciğer hava akımı düzeneği ile oluşturulan sesler kullanılmaktadır.

Ünsüzlerin oluşumunda görev alan üst oluşturucular şunlardır: üst dudak, üst dişler, diş yuvası, diş yuvası arkası, öndamak, damak, artdamak, küçük dil, boğaz, gırtlak. Dil ise alt oluşturuculardan biridir.

[∫] sesinin oluşma noktası dişyuvasıl-damaksıldır.

Patlamalı ünsüzler alt ve üst oluşturucuların birleşip hava akımını tamamen engellemeleri sonucu oluşur.

[m] ünsüzü çiftdudak- sıl genizsil bir sestir.

Ünlülerin oluşturulmasında dilin konumu, ağız açıklığı ve dudak durumu önemlidir. Gırtlak durumu bu konu içinde belirtilmez.

Vurgu, konuşma sırasında bir seslemin diğer seslemlere göre daha belirgin, kuvvetli ve yüksek tonla söylenmesidir.

[f] ünsüzü dudaksıl-dişsil sınıfındadır.

[n] ünsüzü, dişyuvasıl sınıfındandır.

Yazı dili olmayan dillerin var olması, yani her dilin alfabesinin bulunmaması, yazının yokluğunda konuşmanın var olabileceğini göstermektedir. Ayrıca okur-yazar olmayan konuşurların olması, çocukların okuma-yazma öğrenmeden önce konuşmayı öğrenmesi, konuşmanın dilin birincil boyutu olmasından kaynaklıdır. Kaldı ki, konuşmayı temsil etmek için yaratılmış olan yazı var yazı dilleri şaşmaz bir ses-harf eşleşmesi sunamadıklarından ötürü bu birincil görevlerini bile tam anlamıyla yerine getiremezler. Doğru yanıt B şıkkıdır.

Yazı sistemlerinde yaygınlıkla görülen ses-harf eşleşmelerindeki tutarsızlıkları gidermek, bütün dillerde çıkarılan sesleri yazabilmek ve ‘bir ses bir sembol’ ilkesini gerçekleştirmek için dilbilimde Uluslararası Sesbilgisi Alfabesi (International Phonetic Alphabet, IPA) denilen özel bir alfabe geliştirilmiştir. Uluslararası Sesbilgisi Alfabesi her bir sesi ayrı bir sembolle göstermekte ve bu sembollerin her biri yalnızca bir sesi temsil etmektedir. Örneğin, İngilizcede this, the, these sözcüklerinde baştaki tek bir sesin yazıda th harfleri ile gösterilmesine karşın Uluslararası Sesbilgisi Alfabesi’nde bu ses [ð] sembolü ile gösterilir. Bu yüzden, uluslararsı sesbilgisi alfabesi konuşmayı temsil etmesindeki şaşmaz tutarlılık bkımında diğer yazı sistemlerinden daha güvenilirdir. Doğru yanıt E şıkkıdır.

Sesler fiziksel özelliklerinin değişik boyutları açısından incelenir. Dilbilimde seslerin fiziksel oluşumunu inceleyen alana sesbilgisi denir. Seslerin değişik özelliklerini inceleyen bir alan olan sesbilgisinin 3 alt alanı vardır. Akustik sesbilgisi, ses dalgalarının frekansı, formantları ve hızı gibi fiziksel özeliklerini inceler. Dinleyiş sesbilgisinin ilgi alanı sesin kulak zarından beyne aktarılması ve beyin tarafından duyma merkezine aktarılan iletinin algılanması ve içeriğinin anlaşılmasını sağlayan sinirsel süreçtir. Beyin ile kulak arasındaki sinir ağında oluşan bir uyumsuzluk ya da beynin duyma merkezinde olan bir hasar bu süreci olumsuz olarak etkilemektedir. Sesin beyne aktarılmasında görülen sorunun niteliğine bağlı olarak, bireylerde işitme engellilik gibi fiziksel bir engel ortaya çıkabilir ya da iletinin doğru anlaşılmaması gibi beynin gelen iletiyi çözümleme işlemini yerine getiren bilişsel süreçte bir sorun yaşanıyor olabilir. Dinleyiş sesbilgisi sorunun niteliğini saptamayı amaçlamaktadır. Söyleyiş sesbilgisi’nin inceleme alanı ise konuşucunun konuşurken kullandığı seslerin oluşturulmasını sağlayan fiziksel hareketlerin niteliğidir. Konuşurken kullandığımız sesler bir hava akımının solunum sistemimiz içinde yer değiştirmesi sonucu oluşmaktadır. Hava akımı solunum sistemi içinde yer değiştirirken, konuşucular dil, dudak ve dişler gibi ağız içinde bulunan organların değişik fiziksel hareketleri ile ses oluştururlar. Doğru yanıt C şıkkıdır.

Tüm dillerde akciğer hava akımı düzeneği ile oluşrurulan sesler bulunmaktadır. Gırtlaksıl ve artdamaksıl hava akımı düzenekleri ise bazı dillerde akciğer hava akımı düzeneği yanı sıra kullanılmaktadır. Akciğer hava akımı düzeneğinde başlatıcı akciğer, gırtlak hava akımı düzeneğinde gırtlak, artdamak hava akımı düzeneğinde ise artdamaktır. Öyleyse, doğru yanıt A seçeneğidir.

Kas sözcüğündeki son ses olan /s/, ötümsüz-dişyuvasıl-sürtünmeli bir sestir. Bunun gırtlak durumunu (ötüm özelliğini) değiştirip ötümlü hale getirince ötümlü-dişyuvası-sürtünmeli bir ses olan /z/ sesini elde ederiz. Bu sözcük içinde /s/ yerine /z/ kullanılınca hala anlamlı bir sözcük olan kaz elde edilir. Diğer şıklardaki sözcüklerin ötümsüz olan son sesleri ötümlüye çevrilince ise *kad, *taj, *ac gibi anlamsız sözcükler ortaya çıkar. /j/ sesi ötümlü-damaksıl-kayıcı bir sestir. Türkçede ötümsüz olan damaksıl bir kayıcı yoktur. Doğru yanıt A şıkkıdır.

/n/ ve /ŋ/ seslerinin her ikisi gırtlak durumu bakımından ötümlü, çıkış biçimleri bakımından da genizsil seslerdir. Ancak çıkış yerleri bakımından /n/ dişyuvasıl, /ŋ/ ise artdamaksıldır. Genişlik ve artlık ünlülere ilişkin özelliklerdir. Doğru yanıt A şıkkıdır.

/f/ sesi bir dudaksıl-dişsil ses olduğundan çıkarılması için dişlere geresinim duyulur. /k/, /b/ ve / ʃ/ sırasıyla artdamaksıl, dudaksıl ve dişyuvasıl-damaksıl seslerdir. Bunlarla birlikte bir ünlü olan /a/ da üretilmesi sırasında dişlerin kullanılmasını gerektirmez. Doğru yanıt D şıkkıdır.

Verilen listede /y/ ön ünlü olup arka ünlü olan diğerlerinden ayrılır. Doğru yanıt D şıkkıdır.

Patlamalılar /p, t, k, b, d, g/ ve patlamalı-sürtünmeliler /tʃ, dʒ/ oluşturulmaları sırasında hava akımının tamamıyla engellenmesinden dolayı süreksizler altsınıfını oluştururlar. Patlamalı ve patlamalı-sürtünmeliler dışında diğer ünsüzler ve tüm ünlüler, engel derecesinin daha düşük olmasına bağlı olarak, havanın ağız boşluğundan sürekli olarak dışarı çıkması ile oluşturulmaktadır. Bu açıdan patlamalı ve patlamalı-sürtünmeliler dışında tüm sesler sürekliler alt sınıfını oluşturur. Doğru yanıt C şıkkıdır.

Bürünsel bir özellik olan vurgu, konuşma sırasında bir seslemin diğer seslemlere göre daha belirgin, kuvvetli ve yüksek tonla söylenmesidir. Vurgu (i) sözcük vurgusu ve (ii) sözdizimsel vurgu olmak üzere iki ayrı dilbilimsel düzeyde incelenir. Sözcük düzeyinde, birden fazla seslemli sözcüklerde bir seslemin diğer(ler)inden daha kuvvetli, belirgin ve yüksek bir tonla söylenmesi ile kendini gösterir. Dilbilimde sözcük vurgusu iki biçimde belirtilir: (i) vurgu alan seslemin üzerine [‘] işareti koyarak, (ii) vurgu alan seslemi büyük harfle yazarak. Tek seslemli sözcüklerde, sözcük vurguludur. Vurgu birden faza seslemli sözcükler arasında anlam farkı belirtebilir; örneğin Türkçede iki seslemli olan gelin biçimi, vurgunun hangi seslemde olmasına bağlı olarak iki ayrı anlam taşır, yani iki ayrı sözcüktür: geLİN ‘evlenecek kız’, GElin ‘gel eyleminin emir kipi.’ Doğru yanıt A şıkkıdır.