GENEL DİLBİLİM I - Deneme Sınavı - 20

Dilbilgisel biçimbirimler ise kendi başlarına anlamları olmayan ama sözlüksel biçimbirimler arasındaki ilişkileri gösteren yapılardır. En tipik örnekleri, işlevsel sözcük olarak da sınıflandırılan adıl, ilgeç, bağlaç ve belirleyicilerdir. Dilbilgisel biçimbirimler de sözcük parçaları olarak görülebilirler

Eklendiği sözcüğün anlamını değiştirip yeni bir sözlükbirim oluşturan bu ekler türetim eki olarak adlandırılır. Türetim ekleri, eklendikleri sözcüğün sözlüksel ulamını da (ad, eylem, sıfat vb) değiştirebilir.

Öğret(mek)-men: Öğret köküke -men türetim eki almıştır.

Dal-ı-(n)-a işmen -i ve -a halini alan bir kelimedir. Dolayısıyla çekim eki almıştır.

Yukarıdaki şema koşucu sözcüğünün iki aşamalı bir süreçten geçerek türetildiğini göstermektedir. İlk aşamada bir eylem olan koş, -ucu sonekini alarak bir ada; ikinci aşamada ise birinci aşamanın çıktısı olan koşucu, -luk sonekini alarak başka bir ada dönüşmektedir. Bin-ici-lik.

Bazen aynı biçim, farklı biçimbirimleri gerçekleştirmek için kullanılabilir. Örneğin, İngilizcede talks ‘konuşur’ sözcüğüneki [-s] biçimi iki bilgiyi birden barındırır: üçüncü tekil şahıs ve geniş zaman. Bu yüzden de bunlara alaşım biçimler denmektedir.

Sen-e=Sana. Ünlü değişmesi: Dilde bazı anlamlar biçimbirimlerin sıralanmasıyla değil biçimbilimsel süreçler yoluyla ifade edilirler (Nida, 1946: 54). Ünlü değişimi buna bir örnek olarak gösterilebilir. Almancada anne sözcüğünün çoğulu, ilk ünlünün [+ART] özelliği [-ART] özelliğine dönüşerek gerçekleşir: Mutter ‘anne’ / Mütter ‘anneler’.

Yapısal bulanıklık: birden fazla yapılanma biçimine izin vererek birden fazla
anlam ortaya çıkmasına neden olan durumdur.

Türkçe çoğul bilgisi taşıyan [-lar] ve [-ler] biçimlerindeki ünlü seçimi, ünlü uyumu kurallarına koşut olarak kendilerinden önce gelen ünlünün özellikleri tarafından belirlenmektedir. El-lar/ler

Biçimbirimler birbirlerinin yerine kullanılabilen, bir anlam ya da dilbilgisel işleve katkı sağlayan, birleştikleri diğer biçimbirimlerle anlam bağı bulunan ve daha küçük parçalara ayrılamayan birimlerdir.

Yukarıdaki çözümlememizde ayırdığımız tüm parçalar hem anlamlı, hem de parçalanamaz yapılar olduk- larından hepsi birer biçimbirimdir: -iyi, -leş, -ir, -im

Bağımsız biçimbirimlerin en tipik örnekleri, ad, eylem, sıfat ve belirteçlerdir. Fakat, ‘ancak’ bir bağlaç olduğundan bu gruba dahil değildir.

Dilbilgisel biçimbirimler ise kendi başlarına anlamları olmayan ama sözlüksel biçimbirimler arasındaki ilişkileri gösteren yapılardır. En tipik örnekleri, işlevsel sözcük olarak da sınıflandırılan adıl, ilgeç, bağlaç ve belirleyicilerdir. Örnek: Yalnız, ancak, ki, de, ben, sen vs.

Biçimbirimler duruşları bakımından bağımlı ve bağımsız olmak üzere ikiye ayrılırlar. Bağımlı biçimbirimler ek, bağımsız biçimbirimler sözcük olarak ortaya çıkarlar.

Biçimcik, soyut biçimbirimin dilde yansıması olarak ortaya çıkan fiziksel olgudur

-lar ve -ler birbirlerinin yerine kullanılan değil birbirlerini tamamlayan biçimciklerdir: -lar olmasaydı baş, kız, kol, kuş sözcüklerinin çoğulu yapılamayacaktı.

-ler eki olmasaydı ‘dil’ sözcüğünün çoğulu yapılamayacaktı.

İngilizcedeki take ‘almak’ ve shake ‘sallamak’ eylemlerinin took ve shook biçimlerini gerekli kılan koşul, geçmiş zaman bilgisi ile birleşme zorunluluğudur.

Bazen aynı biçim, farklı biçimbirimleri gerçek- leştirmek için kullanılabilir. Örneğin, İngilizcede talks ‘konuşur’ sözcüğüneki [-s] biçimi iki bilgiyi birden barındırır: üçüncü tekil şahıs ve geniş zaman. Bu yüzden de bunlara alaşım biçimler denmektedir.

Biçimbirimler, sözcüklerin karşıtsal dağılımı olup tekrarlanabilen ama bölünemeyen en küçük parçalarıdır.