GENEL DİLBİLİM I - Deneme Sınavı - 17

Varlıkları için başka yapılara ihtiyaç duymayan ve kendi başlarına durabilen biçimbirimlere bağımsız biçimbirim diyoruz. Bağımsız biçimbirimler anlamlarına göre sözlüksel ve dilbilgisel olmak üzere ikiye ayrılırlar. Sözlük­sel biçimbirimler, adlarından da anlaşılacağı üzere sözlük anlamı taşıyan içerik sözcüklerinden oluşan biçimleri içerir. En tipik örnekleri, ad, eylem, sıfat ve belirteçlerdir. Sözlüksel biçimbirimler sözcük parçaları olarak da kendilerini gösterebilirler. Dilbilgisel biçimbirimler ise kendi başlarına anlamları olmayan ama sözlüksel biçimbirimler arasındaki ilişkileri gösteren yapı­lardır. En tipik örnekleri, işlevsel sözcük olarak da sınıflandırılan adıl, ilgeç, bağlaç ve belirleyicilerdir. Soru 2’de verilen tümcede de bir isim olan düş, bir bağlaç olan bile, bir fiil olan gör- ve yine bir isim olan iş bağımsız biçimbirimlerdir. Düş, gör- ve iş bu tümce içinde ikişer kez kullanılmıştır. Doğru cevap C’ dir.

Bağımlı biçimbirimler, yani ekler, işlevlerine göre türetimsel ve çekimsel biçimbirim olarak ikiye ayrılırlar. Eklendi­ği sözcüğün anlamını değiştirip yeni bir sözlükbirim oluşturan ekler türetim eki olarak adlandırılır. Türetim ekleri, eklendikleri sözcüğün sözlüksel ulamını da (ad, eylem, sıfat vb) değiştirebilir. Örneğin, Türkçedeki -ucu biçimi bir eyleme eklendiğinde onu ad haline getiren bir türetim ekidir. Koşucu, koş- ey­leminden türemiş olmasına rağmen artık eylem değil, yeni anlamı ‘koşuya katılan yarışçı’ olan bir addır. Addan eylem yapan ekler için de avlamak ve aralamak sözcüklerindeki -la eki gösterilebilir. Benzer şekilde, soru 3’teki seçeneklerde verilen sözcüklerden bir sıfat olan parlak,  –k eki ile parlamak fiilinden türetilmiştir. Öyleyse, -k bir türetim ekidir. Doğru cevap B’ dir.

Ekler kullanılarak yeni biçimler ortaya çıktıkça, bunlar yeni adlar alırlar. Hiç ek almayan basit yapılı sözcükler kök halindedir. Geleneksel çalışmalarda kök, gövde ve taban terimleri bir sözcüğün ekleri çıktıktan sonra geriye kalan kısmı olarak tanımlanmaktaydı. Daha yeni çalışmalarda ise bunlar ara­sındaki farklar gözetilmeye başlanmıştır. Bu yeni tanımlamalarda kök bir sözlükbirimin en küçük parçasıyla özdeş olan biçimdir. Saygılar biçimi SAYGI sözlükbiriminin çoğul çekimidir. SAYGI’nın parçalanamayan en küçük parçası olan say bir türetim eki taşıyan köktür. Karaağaç gibi bir bileşik sözcükte iki kök vardır. Gövde sadece çekim ekleri bağlamında ele alınan bir terimdir. Bir sözcükbiçimin çekim ekleri çıktıktan sonra kalan kısmıdır. Saygılar biçiminde saygı, saydı biçiminde say, karaağaçlar biçiminde karaağaç gövdedir. Taban ise türüne bakılmaksızın herhangi bir ek almış yapıdır. Yani, kök ve gövdeler aynı zamanda tabandır. Saygısız içindeki saygı çekim eki alma­dığı için gövde, türetim eki aldığı için de kök olamaz; tabandır. Öyleyse, ağaç en küçük parça olduğu için kök, ek aldığı için taban, aldığı ek çekim eki olduğu için de gövde olarak tanımlanır. Doğru cevap E’ dir.

Bu soruda verilen temizleyici sözcüğünün gösteriminde üç aşama yer almaktadır. Her bir aşamayı türeten kurallar ise şunlardır:

Birinci Aşama          : Sıfat + -le --> Eylem

İkinci Aşama            : Eylem + -yici --> Ad

Üçüncü Aşama        : Ad + -lik --> Ad

Doğru cavap D’ dir.

Soru 5’ teki şema, temizleyici sözcüğünün üç aşamalı bir süreçten geçerek türetildiğini göstermektedir. İlk aşamada bir sıfat olan temiz, -le sonekini alarak bir eyleme; ikinci aşamada ise birinci aşamanın çıktısı olan temizle, -yici sonekini alarak başka bir ada dönüşmektedir. Bu aşamanın çıktısı olan temizleyici de, üçüncü aşamada -lik sonekini alarak yine bir başka ada dönüşmüştür. Sözcük parçalarının birbirleriyle olan bağları ve bu bağların hangi sırada oluştuğunu gös­termek için aşağıdaki gibi köşeli parantezler kullanılarak ayraçlama yoluna da gidilebilir:

Birinci aşama             : [[temiz] le] yicilik

İkinci aşama              : [[temizle] yici] lik

Üçüncü Aşama           : [[temizleyici] lik]

Üç aşamalı gösterim   : [[[[temiz]le]yici] lik]

Doğru cevap A’ dır.

Biçimcik, soyut biçimbirimin dilde yan­sıması olarak ortaya çıkan fiziksel olgudur. Biçimbirimin yazılarak ya da sesletilerek yüzeye çıkmış halidir. Aynı biçimbirimin sadece tanımlanmış ortamlarda ortaya çı­kan biçimleri ise o biçimbirimin değişke­leri, yani altbiçimleridir. Bunlara biçim­birimcik de denir. Biçimbirimler, ya yerine getirdikleri anlam veya işlevin adıyla ya da gerçek dilde kullanılan altbiçimler­den biriyle küme ayracı içinde gösterilirler. Biçimbirimler de sözlükbirimler gibi soyut zihinsel simgelerdir. Bunları görmek duymak mümkün değildir. Biçimcikler ise sözcükbiçimler gibi somut yapılardır ve köşeli ayraç içinde gösterilirler. Buna göre, verilen örneklerdeki biçimbirim {GEÇMİŞ} ya da {-DI}, biçimbirimcikler (altbiçimler) ise [-ti], [-tü] , [-di], [-dü]. Buradaki her bir biçimcik, geçmiş zaman ekinin sesbilimsel koşullanma yoluyla tanımlanmış ortamlarda ortaya çıkan altbiçimleridir. Bu türden değişkenlik sadece eklerde değil taban­larda da ortaya çıkabilir ve kök altbiçimliği olarak anılır. Ancak verilen örneklerde bu durum söz konusu değildir. Doğru cevap C’ dir.

Dilbilgisel/Biçimbilimsel Koşullanma: Bir biçimbirimin değişkeleri arasındaki seçim bazen de dilbilgisel bağlam tarafından belirlenir. Örneğin, İngiliz­cedeki take ‘almak’ ve shake ‘sallamak’ eylemlerinin took ve shook biçimlerini gerekli kılan koşul, geçmiş zaman bilgisi ile birleşme zorunluluğudur. Benzer şekilde, aynı koşul write ‘yazmak’ ve speak ‘konuşmak’ eylemlerinin wrote ve spoke biçimlerini gerekli kılar. Öyleyse, bu durum altbiçimin dil­bilgisi kuralları tarafından yönetilmesi olayına örnektir. Doğru cevap B’ dir.

Ünlü Değişimi: Dilde bazı anlamlar biçimbirimlerin sıralan­masıyla değil biçimbilimsel süreçler yoluyla ifade edilirler. Ünlü değişimi buna bir örnek olarak gösterilebilir. İngilizcede ayak sözcüğünün çoğulu, ünlünün [+ART, +YUVARLAK] özelliklerinin [-ART, -YUVARLAK] biçimine dönüşerek gerçekleşir: foot /fʊt/ ‘ayak’ --> feet /fit/ ‘ayaklar’. Görüldüğü üzere, burada sözcük içi ses değişimi bir biçimbirime karşılık gelmektedir. Doğru cevap A’ dır.

Bir sözcüğü oluşturan biçimbirim ve biçim sayısı aşağıdaki gibi değişkenlik gösterebilir:

biçimbilimsel

biçimbirimsel

eller

2 biçim

el-ler

2 biçimbirim

{EL}+{lEr}

Mütter ‘anneler’

1 biçim

Mütter

2 biçimbirim

{MUTTER}+{Çoğul}

factual ‘olgusal’

3 biçim

fact-u-al

2 biçimbirim

{FACT}+{al}

talks ‘(o) konuşur’

2 biçim

talk-s

4 biçimbirim

{TALK}+{Geniş zaman}+{3. kişi}+{tekil}

feet ‘ayaklar’

1 biçim

feet

2 biçimbirim

{FOOT}+{çoğul}

Doğru cevap D’ dir.

Bir yapbozun parçaları gibi takıp çıkardığımız, anlamlarını koruyarak tekrarlanabilir olan en küçük sözcük parçalarının her birine dilbilimde biçimbirim denir. Fakat en küçük sözcük parçası olduğu için tekrar bölünemezler aksi halde anlamlarını koruma özelliklerini kaybederler. Dolayısıyla doğru cevap C'dir.

Sözlüksel biçimbirimler, adlarından da anlaşılacağı üzere sözlük anlamı taşıyan içerik sözcüklerinden oluşan biçimleri içerir. En tipik örnekleri, ad, eylem, sıfat ve belirteçlerdir. E seçeneği dışındaki biçimbirimler dilbilgisel biçimbirimlere verilebilecek örneklerdir. Dolayısıyla doğru cevap E'dir.

Dilbilgisel biçimbirimler ise kendi başlarına anlamları olmayan ama sözlüksel biçimbirimler arasındaki ilişkileri gösteren yapılardır. En tipik örnekleri, işlevsel sözcük olarak da sınıflandırılan adıl, ilgeç, bağlaç ve belirleyicilerdir. A seçeneği haricindeki seçeneklerin hepsi sözlüksel biçimbirimlere örnektir zira sözlüksel biçimbirimler, adlarından da anlaşılacağı üzere sözlük anlamı taşıyan içerik sözcüklerinden oluşan biçimleri içerir. En tipik örnekleri, ad, eylem, sıfat ve belirteçlerdir. Dolayısıyla doğru cevap A'dır.

Bağımlı biçimbirimler ek, bağımsız biçimbirimler sözcük olarak ortaya çıkarlar, dolayısıyla A ve E seçenekleri bu tanıma uygundur. Bu bağlamda bağımsız biçimbirimler dolayısıyla yalnız başlarına ve bağımsız olarak kullanılmazlar. Dolayısıyla C seçeneği de uygundur. Bağımlı biçimbirimler önek, içek ve sonek olarak görev yapabilirler, dolayısıyla B seçeneği de uygundur. Fakat Greenberg'in belirttiği üzere, eğer bir dilde içekleme varsa, o dilde mutlaka sonekleme, önekleme veya her ikisi birden de kullanılmaktadır(1966: 92). Dolayısıyla cevap D'dir.

Bağımlı bir biçimbirimin bağımsız bir biçimbirime takılma sürecine ekleme ve eklenen bağımlı biçimbirimlere de ek denir. Bağımlı biçimbirimler, yani ekler, eklendikleri konuma göre önek, içek ve sonek olarak adlandırılırlar. Bunlardan eklendikleri biçimlerden sonra gelenler sonek, önce gelenler önek, içine yerleştirilenler içek adını alırlar. Dolayısıyla öğretmenin verdiği örneklerde görüyoruz ki sözcüklerin sonuna "-" ile belirtilmiş ekler getirilmiş ve anlam bütünlüğü sağlayan yeni sözcükler oluşturulmuş. Dolayısıyla doğru cevap D'dir.

Eklendiği sözcüğün anlamını değiştirip yeni bir sözlükbirim oluşturan ekler türetim eki olarak adlandırılır. 

Ol-mak eylemini '-ur' eki ile ol-ur yapan A seçeneği

Koş-mak eylemini '-ar' eki ile koş-ar yapan B seçeneği

Kaç kelimesini '-ar' eki ile kaç-ar yapan D seçeneği ile son olarak 

Yaz-mak eylemini '-ar' eki ile yaz-ar yapan E seçeneğinde kullanılan türetim ekleri aynıdır. 

Ancak C seçeneğinde kelimenin kökü 'ok' değil, 'oku' dur. Zira anlamsal açıdan ok (bir savaş aleti) ile okumak eylemi tamamen farklıdır. Dolayısıyla ok ile okur arasında bir anlam yoktur, bu yüzden kelimenin anlamsal bütünlük sağlayan en küçük hali 'oku'dur. Oku-mak eylemini '-r' eki ile oku-r yapan C seçeneği doğru cevaptır.

Çekim ekleri eklendiği kelimenin anlamını değiştirmez. Çekimekleri yeni kelimeler türetmeye yarayan ekler değildir; yani bu ekler kelimenin anlam ve türlerini değiştirmeyen eklerdir. Dolayısıyla B seçeneği haricindeki diğer seçeneklerde çekim eki kabul edilen hal, iyelik, çoğul vb. işlevler veren ekler bulunmaktadır. Örneğin A seçeneğinde 'yer-de' kelimesi bulunma hal eki görülmektedir. C seçeneğinde ise yine 'bugün-ün" 'rüzgar-ı-(n)-da' kelimelerinde hem isim tamlaması olarak kullanılan iyelik ekini hem de yine ismin bulunma hal ekini görüyoruz Ayrıca parantez içindeki sesi de kaynaştırma harfi olarak görmekteyiz. D seçeneğindeki 'hayal-in-de-ki' ve 'su-(y)-a' kelimelerinde de yine isim tamlamasındaki tamamlan işlevi olarak '(senin) hayalindeki' ve yönelme hali olarak da 'suya' kelimesini görüyoruz. E seçeneğinde ise 'göz-(i)-le' sözcüğünün edat olarak kullanıldığını görüyoruz. Burada verilen kelimeler ve işlevleri çekim ekleri sayesinde olmuştur. Fakat B seçeneğindeki hiçbir kelime çekim eki almamıştır, aksine bazıları türetilmiştir. Örneğin, kanat ad sözcüğü -lan türetim ekini almış ve isimden artık kanatlanmak eylemine dönüştürülmüştür. Benzer şekilde aç-mak fiilinden edilgen hale getirilmiş bir aç-ıl-mak sözcüğü türetilmiştir. Daha da basit halde bize göz kırpan son-suz, büyü-lü türetilmiş kelimeler de mevcuttur. Fakat hiçbir çekim eki yoktur. Cevap bu yüzden B'dir.

Ünlü değişimi, sözcük içi ses değişimlerinin bir biçimbirime karşılık gelmesidir. Görüldüğü üzere Almanca mutter (anne) kelimesinin ilk ünlüsü mütter olarak anneler anlamına karşılık gelir.

Benzer şekilde İngilizce woman (kadın) kelimesinin ikinci ünlüsü women olarak kadınlar anlamına karşılık gelir. Dolayısıyla cevap A'dır.

Bazen görülebilir somut bir karşılığı olmayan biçimbirimler vardır. Bunlar da sıfır biçim olarak anılırlar. Örneğin, İngilizcede I set the table yesterday ‘Dün masayı kurdum’ ile I set the table everyday‘ Her gün masayı kurarım’ arasındaki anlam farkı, eylem üzerinde {PAST/GEÇMİŞ} ya da {PRESENT/GENİŞ} biçimbiriminin somut bir biçimi görünmediğinden belirteç yardımıyla anlaşılmaktadır. Türkçede de Her gün masayı kurarım ve Her gün masayı kurar arasındaki kişi bilgisi farkı, birinci tümcedeki eylemin barındırdığı [-ım] ve ikinci tümcedeki eylemin taşıdığı [-Ø] biçimi arasındaki karşıtlık sayesinde anlaşılmaktadır.

Dolayısıyla cevap C'dir.

Bazen aynı biçim, farklı biçimbirimleri gerçekleştirmek için kullanılabilir. Alaşım biçim birden fazla biçimbirime karşılık gelen tek biçimdir.

Dolayısıyla örneklerde görüyoruz ki Türkçedeki geldim sözcüğündeki –m, hem kişi (birinci) hem de sayı (tekil) bilgisi taşıyan bir alaşım biçimdir. Aynı şekilde İngilizcede talks ‘konuşur’ sözcüğüneki [-s] biçimi iki bilgiyi birden barındırır: üçüncü tekil şahıs ve geniş zaman.

Dolayısıyla cevap D'dir.

'Nobranlaşmak' gibi bir yapının Türkçede mümkün olup olmadığını anlamak için onu iyi-leş-mek, katı-laş-mak gibi yapılarla karşılaştırabiliriz. Görüldüğü gibi nobran- yerine iyi- ya da katı- gibi seçenekleri koyarak anlamlı ve kurallı sözcükler üretebiliriz.