GENEL DİLBİLİM I - Deneme Sınavı - 15

Sıfatlar bazı dillerde niteledikleri adlarla uyum ilişkisine giren, çoğu dilde de derecelendirme çekimi alan açık küme sözcükleridir. Sıfatların taşıdığı bu ulam yalnızca derecelendirilebilir niteliklerin kodlanmasına izin verir. Bu yüzden, aşağıdaki örneklerin derecelendirilmiş biçimleri kuralsızdır: hamile, *daha hamile, single ‘bekar’,*more single ‘*daha bekar’, totally ‘bütünüyle’, *more totally  ‘*daha bütünüyle.’ Besbekar sözcüğünde de mizah unsuru derecelendirilemeyen bir sıfatın derecelendirilmesiyle sağlanmıştır.

Geçişsiz devinimli eylemlerinin edilgen çatıda kullanımı da dünya dillerinde yaygınlıkla rastlanan bir durumdur. Böyle geçişsiz eylemlerle yapılan ancak öznesinin göndergesi olmayan edilgenlik edensiz (kişisiz) edilgen, geçişli eylemlerle yapılan ve öznesinin bir göndergesi olan edilgenlik ise  edenli edilgen olarak adlandırılır. Verilen örneklerde geçişsiz eylem yalnızca A şıkkında mevcuttur ve dolayısıyla edensiz edilgen içermektedir.

Bitmişlik, durum ya da olayların bütünlüğünü, bir kez olduğunu ve tamlığını; bitmemişlik ise durum ya da olayların parçalandığını ve yalnızca bir bölümünün devam etmekte ya da sık sık yinelenmekte olduğunu gösteren bakış açısının dilbilgisel karşılığıdır. Bitmemişlik görüntüsünün bu iki alt ulamı sırasıyla ilerlemeli görünüş ve alışkanlık görünüşü olarak adlandırılır. Bir diğer görünüş ulamı tamamlık (bitmiş) görünüşüdür. Genel olarak iki zaman noktası arasında bağ kuran bir ulam olarak tanımlanır. Örneğin, Ecem eve git-ti tümcesi iki farklı şekilde ele alınabilir. Ecem nerede? Sorusunun yanıtı olarak bitmişlik, Ecem’le görüşebilir miyim? Sorusunun yanıtı olarak tamamlık (bitmiş) görünüşünü içerir. Ecem’in gitmesinin sonucu, olay yerinde bulunmaması ve görüşmenin bu yüzden olamayacağıdır. İşte tamamlık görünüşü bu sonuç ile bu sonucu doğuran eylem (Ecem’ in gitmesi) arasında bağ kurma görevini yerine getirir. A şıkkı zaman çekimi, E şıkkı ise kip çekimi olduğu için yanlıştır.

Sözcükler sözlüksel (içerik) ve dilbilgisel (işlevsel) olmak üzere iki gruba ayrılır. İçerik sözcükleri sözcelerin iletişimsel değerini ve etkisini artıran, biçimleri girdikleri çekimler sebebiyle değişken olan anlamlı sözcüklerdir. Bu sözcüklerin oluşturduğu sınıflar, yeni üye katılımına elverişli olduğu için üretken açık kümelerdir. Tipik örnekleri ad, eylem, sıfat ve belirteçlerdir. Bunların arasında, adlar ve eylemler bütün dillerde birincil (major) sözlüksel sınıflardır. Sıfatlar dillerde bağımsız bir sözcük sınıfı olarak bulunabilir veya bulunmayabilirler, ancak belirteçlerin evrenselliği bütün bu sözcük sınıflarına göre daha düşüktür. İşlevsel (görevli) sözcükler sözcelere anlamsal katkılarda bulunmazlar ve bu yüzden bir iletişimsel değer taşımazlar. Bunun yerine tümce parçaları arasında ilişkiler kurarak bazı dilbilgisel görevleri yerine getirirler. Çoğunluğu çekim almayan bu sözcüklerin değişken biçimleri yoktur ve oluşturdukları sınıflar yeni üye katılımına elverişli olmadığı için kapalı kümelerdir. İkincil (minor) sözcük sınıfları olarak da adlandırılırlar. Tipik örnekleri adıl, ilgeç, bağlaç ve belirleyicilerdir. Verilen örneklerde adıl olan beni sözcüğünü içermeyen yanlızca C şıkkıdır ve tamamı açık küme sözcüklerinden oluşur.

Durum adsıl, zaman çatı görünüş eylemcil, uyum ise hem adsıl hem de eylemcil bir ulamdır. Adlarda iyelik, eylemlerde özne ve eylemin kişi ve sayı bilgisini kodlar.

Sayı, cins, durum, uyum adsıl ulamlar; zaman, görünüş, kip, çatı, uyum ve olumsuzluk ise eylemcil ulamlardır.

Sözcük sınıflarına ilişkin bir nokta da kullanımlarına bağlı olarak aynı sözcüğün farklı sözcük sınıflarına atanabilir olmasıdır. Örneğin, Türkçedeki ara sözcüğü bağlam içinde sırasıyla ad, sıfat, zarf ve ilgeç olarak sınıflandırılabilir: ara verelim, ara sokak, ara ara uğrarım, arkadaşlar arası. Öyleyse, sözcük sınıflarının geçirgen, sınıf üyeliğinin de dereceli olduğunu unutmamak gerekir. Bu örneklerde de evsiz hem ad hem de sıfat olarak sınıflandırılabilir: evsiz kaldım, evsizlere yardım ettim. Bu yüzden sözcük sınıflarının geçirgenliğine bir örnek teşkil eder. Diğer şıklarda verilen sözcükler ise yalnızca bir sözcük sınıfına ait olarak sınıflandırılabilirler: hızla zarf, git eylem, gidiş ve dönüş ad.

Anlamsal ölçüt, sözcüklerin anlam özelliklerini dikkate alır. Biçimbilimsel ölçüt, sözcükleri aldıkları ekleri gözeterek sınıflandırır. Dağılımsal ölçüt ise, sözcükleri öbek ve tümce içindeki dağılımlarını gözeterek sınıflandırır. Burada güzel sözcüğü, birlikte kullanıldığı diğer sözcüklere göre sınıflandırılmış ve bu yüzden dağılımsal ölçüt kullanılmıştır. Merkez ve merkez dışı üyelik, sınıflandırma ölçütü olmayıp bir üyenin taşıdığı ayırıcı özellikler oranında o sınıfı temsil etme niteliğinin derecesine ilişkindir.

Anlamsal ölçüt, sözcüklerin anlam özelliklerini dikkate alır. Biçimbilimsel ölçüt, sözcükleri aldıkları ekleri gözeterek sınıflandırır. Dağılımsal ölçüt ise, sözcükleri öbek ve tümce içindeki dağılımlarını gözeterek sınıflandırır. Burada yanlış sözcüğü aldığı çekim ekine göre sınıflandırılmış ve bu yüzden biçimbilimsel ölçüt kullanılmıştır.

Her sözcük sınıfının ayırıcı özelliklerinin tümünü taşıyan üyesi, o sınıfı temsil etme
niteliği yüksek olan merkez üyedir.

Çekim, bir dilde sözlükbirimlere bulundukları sözdizimsel konuma uygun bir biçim
vermek üzere çekim ekleriyle gerçekleştirilen ve bitiminde de bir dizi sözcükbiçim üreten bir süreçtir.

Kapalı küme, çok nadiren yeni ögeler kabul eden ve üye sayısı sınırlı ya da değişmez olan bir sözcük sınıfıdır.

Dilbilgisel durum, özne, nesne ve dolaylı tümleç olmak üzere temel dilbilgisel işlevleri yerine getiren adları belirlemek üzere kullanılır.

Görece zaman, gönderim zamanı konuşma anından önce ya da sonra başka bir eylemin zamanı olan ulamdır.

Bitmemişlik durum ya da olayların parçalandığını ve yalnızca bir bölümünün devam etmekte ya da sık sık yinelenmekte olduğunu gösteren bakış açısının dilbilgisel karşılığıdır.

Bilgisellik kipi erişilebilir kanıtlara dayalı çıkarımların gerekliliği ve olasılığından söz eder.

Dünya dillerinde rastlanan en belirgin niteleyici çekim ulamı derecelendirme içeren karşılaştırma sürecidir.

İlgeçler; yalnız başlarına kullanılmayan, tümleç alan, tümleçleriyle eylem arasında ilgi kuran ve anlamları bu ilgiye göre belirlenen sözcüklerdir.

Uyum, tümcede iki ögenin taşıdığı yapısal ve anlamsal özellikler arasındaki uyuşmayı gösteren bir ulamdır.

Ara sözcüğü A seçeneğinde ilgeç görevinde kullanılmıştır. Doğru cevap A'dır.