GENEL DİLBİLİM I - Deneme Sınavı - 9

Konuşma sürecinde kullanılan sesleri çıkarmada birbirlerinden hava akımını başlatan organın niteliği açısından ayrılan üç ayrı hava akımı düzeneği kullanılmaktadır.Gırtlaksıl ve artdamaksıl hava akımı düzenekleri ise bazı dillerde akciğer hava akımı düzeneği yanı sıra kullanılmaktadır. Türkçede yalnızca akciğer hava akımı düzeneği ile oluşturulan sesler kullanılmaktadır. Kafkas dilleri ailesine ait olan Abhazca, Kabartayca, Gürcüce gibi dillerde gırtlaksıl hava akımı düzeneği ile oluşturulan sesler de bulunmaktadır. Artdamaksıl hava akımı ile oluşturulan sesler ise Ewe gibi bazı Afrika dillerinde görülmektedir. Hava akımı düzeneklerinde başlatıcılar, seslerin oluşmasını sağlayan hava akımını iki ayrı biçimde başlatır. Bu biçimler havanın pompalamayı andıran hareketi ile dışarı itilmesi ya da emmeyi andıran hareket ile içeri çekilmesidir. Bunlardan havanın dışarı itilmesi ile oluşturulan seslere püskürtmeli, içeri çekilmesi ile oluşturulan seslere emmeli adı verilir. Ancak, hava akımı düzeneklerinin her biri tarafından her iki biçimle de hava akımı başlatılabilmesine karşın, oluşturulan tüm sesler insanlar tarafından konuşma sesi olarak kullanılmamaktadır. Örneğin, tüm dillerde püskürtmeli akciğer hava düzeneği ile oluşturulan sesler kullanılmaktadır. Buna karşın emmeli akciğer hava akımı düzeneği ile oluşturulan sesler hiç bir dilde konuşma sesi olarak kullanılmamaktadır. Ağlarken ya da koşarken konuşmaya çalışıldığı sırada çıkarılan sesler emmeli akciğer hava akımı düzeneği ile oluşturulmaktadır. 

Doğru cevap C'dir.

Alt Oluşturucu .      Üst Oluşturucu     Oluşma Noktası      Ses                     Alt dudak               Üst dudak               Çift-dudaksıl           [p]                          Alt dudak               Üst diş                    Dudaksıl-dişsil        [f]                        Dilucu                    Üst diş                    Dilucu-dişsil           [t]                        Dilucu                    Dişyuvası                Dişyuvasıl              [s]                      Dilpalası                 Dişyuvası .  Damak Dişyuvasıl-Damaksıl [∫]                      Dilpalası                 Damak                  Damaksıl                 [j]                        Dilardı                    Artdamak              Dilardı-artdamaksıl   [k]                        Dilardı                    Küçük dil               Küçük dilsil              [q]                                                            Boğaz                     Boğazsıl                [ʔ]                                                            Gırtlak                    Gırtlaksıl               [h]

Doğru cevap A'dır.

Yan akıcı ünsüz: Yan akıcı ünsüz oluşum noktasında hava akımının alt ve üst oluşturucuların iki yanından dışarıya çıkarılması ile oluşturulur. [l] yan akıcı ünsüzdür. Oluşum noktası dil ucu-diş yuvasıdır. Dilucu diş yuvasına değer ancak hava akımını tamamen engellemez. Hava dilin iki yanından dışarı itilir.

[t∫] patlamalı-sürtünmeli bir ünsüzdür.

Ağız boşluğundaki engelleme dudaklar tarafından gerçekleştirildiği için [m] ünsüzü çiftdudaksıl genizsil bir sestir.

Üstdamaksıl akıcı ünsüz oluşum noktasında alt oluşturucunun üst damağa doğru kıvrılması ile oluşturulur. [r] üstdamaksıl bir ünsüzdür.

 [p] ötümsüz çiftdudaksıl patlamalı ünsüzdür.

[j] ötümlü damaksıl kayıcı bir sestir. Doğru cevap A'dır.

Hışırtılılar: [ʃ] [ʒ] [ʃ] [ʒ] [tʃ] [dʒ] gibi oluşturulurken ıslığı andıran hışırtılı, yüksek frekanslı bir sesle oluşturulan oluşturulan sesler ünsüzlerin hışırtılı alt ana sınıfını oluşturur.

[θ]  dişsil palasıl bir sestir.

Doğru cevap B'dir.

Dudaksıllar: [p] [b] [m] gibi çift dudaksıl, [f] [v] gibi dudaksıl-dişsil ve [w] gibi dudaksıl-artdamaksıl seslerin oluşturduğu doğal bir sınıftır.

[ð] dişsil bir sestir. 

Doğru cevap E'dir.

Ton dilleri, aynı sesbirimlerden oluşan sözcükler arasında anlam farkını ezgi farkı ile belirtir. Aynı sesbirimlerden oluşan birimler alçak-yüksek, yüksek-alçak, yüksek-yüksek, alçak-alçak tonlarda söylenir. Her sözcüğün belirgin bir ezgi örüntüsü bulunur. Ton dillerinde ezgi, sözcükler arasında anlam farkı belirttiğinden sesbirimseldir. Sino-Burma dil ailesinden Çince ile Hint-Avrupa dillerinden İsveççe ton dillerindendir.

Doğru cevap D'dir.

Soruda verilen bütün örnekler aynı gerçeğe işaret eder: Dil, konuşma dili önce gelişir, yazı ise ikincil olarak onu takip eder. Yazılı belgeler hiç kuşkusuz bilginin birikiminde ve aktarımında kritik önem taşır ancak yazı olmasa da insanlar birbiriyle konuşarak iletişim kurabilecektir.

Uluslararası Sesbilgisi Alfabesi (International Phonetic Alphabet, IPA), dünyanın bütün dillerindeki sesleri özel birer sembolle göstermek amacıyla geliştirmiştir.

Konuşmada kullandığımız seslerin oluşturma organları akciğer, ağız boşluğu, burun boşluğu, gırtlak ve hava borusudur.

Başlatıcı görevini üstlenen organlar akciğer, gırlak ve damaktır.

Akciğer hava düzeneğiyle oluşturulan emmeli ses hiçbir dilde konuşma sesi olarak kullanılmaz.

[s] oluşma noktası olarak dişyuvasıl, oluşma biçimi olarak sürtünmeli, ötümsüz bir sestir.

[O] sesi ağız boşluğu, dilin konumu ve dudakların durumu açısından 'orta arka yuvarlak' ünlü olarak betimlenir.

Yat, yaz gibi sözcüklerde duyduğumuz [j] sesinin oluşturulma sürecinde hava akımı ünsüzlerde olduğu gibi engellenir ancak en düşük düzeyde. Böylece bu tür sesler ünlülerin de özelliklerini taşır. Bu ara sınıfa Kayıcılar adı verilir.

İki farklı tümce türü arasında anlam farkını oluşturan bürünsel özellik ezgidir. Örneğin, 'Sonunda ödevini bitirdin' tümcesi alçalan ezgiyle söylenirse düz tümce olur, yükselen ezgiyle söylenirse Evet/Hayır şeklinde cevaplanabilecek bir soruya dönüşür.

İki ses en küçük ikilide birbirinin yerine geçtiğinde anlamsal farklılığa yol açarsa bu iki ses o dilde birer sesbirimdir ve aralarındaki dağılıma karşıtsal dağılım adı verilir. Örneğin Türkçe'de /r/ ve /t/ karşıtsal dağılım içindedir ve bu nedenle /dur/ ve /dut/ sözcüklerinde anlam farkının oluşmasına yol açarlar. Doğru cevap A'dır.

Birbirleri arasında anlam farkı yalnızca bir ses tarafından oluşturulan sözcüklere en küçük çiftler denir. Kül-kel, sır-tır, iz-az, şal-sal çiftlerindeki sözcüklerdeki anlam farkını yalnızca bir ses oluşturduğu için bu sözcükler en küçük çiftlerdir. [p] ve [p^h ] ise /p/ sesbiriminin sesbirimciklerini oluşturur ve anlam farkı yaratmazlar. Bu nedenle pul-p^hul çifti en küçük çift oluşturmaz.Doğru cevap D'dir. 

Türkçede vurgu iki düzeyde değil; sözcük, öbek ve tümce olmak üzere üç düzeydedir. Vurgu, birincil ve zayıf vurgu olmak üzere iki vurgu düzeyinde gerçekleşir. Sözcük düzeyinde, kök-sözcüklerin vurgu düzeneği ile bileşik sözcük ve tamlama yapılarının vurgu düzeneği birbirinden farklı özellikler sergiler. Bileşik sözcük ve tamlama yapılarında üçüncül [´] vurgu düzeyi bulunmaktadır. Bileşik sözcükleri oluşturan sözcüklerde vurgular değişim gösterir. Türkçede vurgu sözcük düzeyinde sesbirimseldir; aynı sesbirimleri içeren sözcükler arasında anlam farkı belirtir. Aynı sesbirimleri içeren cins adları ve yer adlarında anlam ayırt eder. Cins adlarında birincil vurgu ikinci seslemde, yer adlarında ilk seslemdedir. Doğru cevap C'dir.