GENEL DİLBİLİM I - Deneme Sınavı - 6

Dillerde sesbirimciklerin dağılımını belirleyen koşullar, sesin sözcük içindeki yeri (sözcük başın- da, ortasında, sonunda), önünden ya da arkasından gelen sesin niteliği (ünlü ya da ünsüz olması) ya da bu sesin özelliği (Japoncadaki [i] sesi gibi) olabilir.

/m/ ses birimi ötümlü, çiftdudaksıl ve genizsildir. Diğer ses birimlerinin hiçbiri genizsil değildir.

Türkçede vurgu sözcük düzeyinde sesbirimseldir; aynı sesbirimleri içeren sözcükler arasında anlam farkı belirtir. Vurgu farkının anlam farkı yarattığı durumlar

aynı sesbirimleri içeren cins adları ve yer ad- ları ve

aynı sesbirimleri içeren köksözcükler ve vur- gusuz sonekler ile oluşturulmuş sözcüklerdir.

Kapalı Ünlü Uyumu Kuralı, derin yapıda [+kap] olarak belirtilmiş olan sonek ünlüsünü, ön/ arka ve yuvarlaklık boyutları açısından sözcüğün son seslemindeki ünlü ile benzeştirecek ve sonek ünlüsünü [i], [ı], [ü], [u] yerleştirecektir.

Oda-sı, Iğdır-lı, Ütü-sü, Karagümrük-lü, Ev-i, Edirne-li, Kutu-su, İstanbul-lu

Yukarıda bulunan Eli ve Savı sözcüklerine{-(s)I(n)} son eki eklenmiş olup , Üçüncü tekil kişi iyelik soneki {-(s)I(n)}, son sesi ünsüz olan ad kök ve gövdelerine eklendiğinde, sone- kin /s/ sesi düşürülür.

Türkçede gelecek zaman eki olan -(y)AcAk soneki bir eyleme eklendiğinde, sonekteki /y/ sesi kendinden önce gelen açık ünlü- yü kapalı ünlüye dönüştürür.

/de + iyor/ = diyor

Diller bürünsel özellikler olan vurgu ve ezgi değişimlerini sözcüklerin ve yapıların arasında anlam farkı yapmakta kullanmaktadır. Söyleyişte belirli ezgi ve vurgu yapılarıyla oluşan sesletimsel özelliklere bürünsel özellikler denir.

Son sesleminde [a, o, u, ı] ünlülerinden biri olan sözcüklere eklendiğinde çoğul eki [lar] olarak söylenmekte; son sesleminde [i,e,ü,ö] ünlülerinden biri olan sözcüklere eklendiğinde ise çoğul eki [ler] olarak söylenmektedir

Günlük konuşmada ortaya çıkan dil sürçmeleri sesbilimsel süreçlerin kurallı olduğunu gösteren kanıtlardan biridir.  Sesler niteliklerine ve bulundukları konumlara bağlı olarak ya düşürülmekte ya da yer değiştirmektedir.

{-(n)In} tamlayan eki, ünlü ile biten adlara eklendiğinde /n/ sesi düşürülmez. Ünsüz ile biten adlara eklendiğinde ise /n/ sesi
düşürülür.

‘ne haber’ ve ‘ne yapıyorsun’ yapılarında, nesoru sözcüğünden sonra gelen ha düşürülmekte ve genellikle ne-den sonra gelen sözcüğün ilk sesi uzatılmaktadır.

Türkçede gelecek zaman eki olan -(y)AcAk soneki bir eyleme eklendiğinde, sonekteki /y/ sesi kendinden önce gelen açık ünlüyü kapalı ünlüye dönüştürür. Buna ünlü yükselmesi denilir.

Bileşik sözcük ve tamlama yapılarında üçüncül [´] vurgu düzeyi bulunmaktadır. İkinci seslemleri vurgulu olan kará ve tahtá sözcüklerinden bileştirme yoluyla karátahta sözcüğü türetildiğinde, bileşik sözcüğün ikinci öğesi olan tahtà sözcüğünün vurgu düzeni değişmekte, ikinci seslemi zayıf vurgu ile söylenmektedir

Türkçede sözcük başında ünsüz kümecikleri bulunan alıntı sözcüklerde, kümecikler genellikle sözcük başına getirilen ya da ünsüzlerin arasına sokulan kapalı ünlüler ile bölünme eğilimi gösterir ve Türkçenin seslem yapısına uygun olarak ÜnsüzÜnlü-Ünsüz olarak dizilir. Ünsüz kümeciklerinin arasına yerleştirilen ünlünün niteliği kümeciğin ilk sesi olan ünsüz ile sözcüğün ilk ünlüsü tarafından belirlenir. İlk sesi artdamaksıl ünsüz olan kümeciklerin arasına yerleştirilen kapalı ünlü, her zaman arka kapalı ünlüdür. Ancak sözcüğün ilk seslemindeki ünlü ile yuvarlak/düz niteliğinde uyumludur.

Bütün diller, anlamlı birimlerini yani biçimbirimlerini oluşturmada bu sesleri kullanırlar; ancak bütün diller bütün sesleri kullanmazlar.

Bir sesin her iki sesbirimciğinin aynı konumda değişimli olarak bulunması, o seslerin serbest dağılım içinde olduklarını gösterir.

/y/ ön kapalı yuvarlak ünlü; /e/ ön yarı-kapalı düz ünlü; /u/ arka kapalı yuvarlak ünlü; /o/ arka yarı-kapalı yuvarlak ünlüdür.

[ƞ] sesi Türkçede[n] sesinin bir değişkesi, bir sesbirimciği olarak bulunmaktadır; banka, tango, herhangi gibi sözcükleri dikkatlice söylerseniz dilinizin artdamaksıl bir ses oluşturduğunu fark edersiniz; başka bir deyişle, [ƞ] sesi Türkçede anlam farkı yapmamakta, ancak Türkçe konuşurlar bazı sözcüklerde o sesi oluşturmaktadır.

En küçük çift, birbirleri arasında anlam farkı yalnızca bir ses tarafından oluşturulan sözcüklerdir. Buna göre hâlâ - hal en küçük çift örneği değildir.

Doğru tanım şöyle olmalıdır: En küçük çiftte iki ses birbirinin yerine geçtiğinde anlamsal farklılığa yol açarsa bu iki ses o dilde birer sesbirimdir ve aralarındaki dağılım karşıtsal dağılımdır.