GELİŞMEKTE OLAN ÜLKELERDE SİYASET

Gelişme olgusunun ölçümünde önceleri salt ekonomik göstergeler dikkate alınmıştır. Bu çerçevede kişi başı Gayrisafi Millî Hasıla uzun süre temel bir gösterge olarak değerlendirilmiştir. Ancak ülkeler arasındaki kur farkı ve yerel fiyatlar pek çok açıdan yapılacak karşılaştırmaların doğruluğunu zedelemiştir. Bu sorunu gidermek amacıyla başka bazı ölçütler kullanılmaya başlanmıştır. Örneğin satın alma gücü paritesi yardımıyla ülkeler arasındaki yerel fiyatlar ve kur farkı dikkate alınarak daha doğru karşılaştırmalar yapılabilmektedir. Gelişme kavramının yalnızca ekonomik bir çağrışıma sahip olmasının ötesinde çok boyutlu bir nitelik taşıdığını varsayan İnsani Kalkınma İndeksi (Human Development Index) ise ortalama yaşam süresi ve okuryazarlık oranı gibi sosyal niteliği ağır basan göstergeleri de dikkate alarak daha bütüncül bir gelişme analizi ortaya koymaktadır.

Gelişmekte olan ülkelerde
demokratikleşmenin neden başarıya ulaşmadığının nedenleri tartışmalı olsa da yapılan
araştırmalarda sıklıkla aşağıdaki sorunlara dikkat çekilmektedir:
(i) Siyasal meşruiyet (political legitimacy) eksikliği üçüncü dünyada sağlıklı bir
siyasal sistemin oluşmasında en büyük engellerden biridir. Pek çok ülkede siyasetin/siyasal iktidarın etnik, dinsel ve ırksal temeller çerçevesinde örgütlenmekte
oluşu kitlesel bir meşruiyete izin vermemektedir (Kesselman vd., 1996: 23).
(ii) Siyasal meşruiyet ile bağlantılı bir biçimde siyasal kurumlara ilişkin güven
eksikliği, etkin ve işleyen bir demokratik sistemin inşasına imkân tanımamaktadır. Öyle ki, teoride yurttaşların kurumlara yönelik tutumlarıyla demokratik performans arasında güçlü bir ilişki bulunduğunun altı çizilmektedir (Newton, 1999).
(iii) Kan ve hemşeriliğe dayalı güçlü geleneksel bağların toplumlarda hâkim
ilişki biçimini teşkil etmesi kuşkusuz siyasal alanın karakteristiklerini de etkilemektedir. Bu çerçevede -özellikle uluslararası yardımların dağıtımında karşılaşılan- yolsuzluk/yozlaşma kültürü önemli bir sorun olarak pek çok az gelişmiş
ülkenin gündemini meşgul etmektedir (Ware ve Noone, 2003: 191-209).
(iv) Toplumsal düzeyde siyasal kültürün elverişsizliği pek çok ülkede demokratik rejimlerin tesis edilmesini olumsuz etkilemektedir. Gelişmekte olan ülkelerin
pek çoğunda demokratik kültürün eksikliği önemli bir sorundur. Bu çerçevede
bireylerin tutum ve inançları uzun dönemde siyasal rejimlerin geleceği açısından
tayin edici olmaktadır (bkz. Almond ve Verba, 1963)
(v) Az gelişmiş ülkeler içerisinde egemenlik zafiyeti yaşayan ve en temel hizmetleri dahi sağlamakta yeterli olmayan başarısız devletler (failed states) de yer
almaktadır. Bu nedenle muhtelif coğrafyalarda çok çeşitli uluslararası girişimler
egemenlik boşluğunu farklı şekillerde istismar etmektedir (Duffield, 2007: 66-81).
Başarısız devletlerin pek çoğu Afrika kıtasında yer alan en az gelişmiş ülkelerden
oluşmaktadır.

Özellikle Soğuk Savaş yıllarında siyasi bir nitelik de taşıyan üç dünya metaforuna
gelişme literatüründe sıklıkla rastlamak mümkündür. İlk defa Alfred Sauvy tarafından ortaya atılan üçüncü dünya kavramı, yirminci yüzyılın ikinci yarısından
itibaren tarihçiler ve sosyal bilimciler tarafından sıklıkla kullanılan bir kavram
hâlini almıştır. Buna göre Batı Avrupa ve Kuzey Avrupa ülkelerini bünyesinde
barındıran kapitalist ülkeler I. Dünya ülkelerini, başta Doğu Avrupa ülkeleri, Sovyetler Birliği ve Çin olmak üzere komünist ülkeler bloğu II. Dünya ülkelerini;
bunların dışında kalan diğer ülkeler ise III. Dünya ülkelerini oluşturmaktadır.
Ancak Soğuk Savaş sonrasında Komünist bloğun ortadan kalkmasıyla III. Dünya
kavramı da analitik değerini yitirmiştir.

Üç dünya ayrımının yanı sıra siyasi içerikli coğrafi değerlendirmelere de rastlamak mümkündür. Söz konusu değerlendirme Kuzey yarım kürede yer alan ve
Güney yarım kürede yer alan ülkeler arasındaki farka işaret eder. 1980 yılında
Alman şansölyesi Willy Brandt’in hazırladığı Brandt Raporuyla da gündeme taşınan Kuzey-Güney ayrımı Kuzey ülkeleri ve Güney ülkeleri arasındaki ekonomik
dengesizliğe dikkat çekmiştir

Immanuel Wallerstein tarafından teorize edilen Dünya Sistemi Kuramı çerçevesinde ortaya konulan bir diğer sınıflandırma ise merkez, çevre ve yarı çevre sınıflandırmasıdır Buna göre, merkez (center) olarak tanımlanan ülkeler küresel kapitalist sistemde ham madde ithal ederek işlenmiş sanayi malı ihraç edebilen endüstrileşmiş ülkeleri kapsar. Çevre (periphery) kategorisi içerisinde yer alan ülkeler ise merkeze ham madde ihraç eden ve işlenmiş ürün ithal eden tarım ülkelerinden oluşmaktadır. Bu iki kategorinin dışında kalan ara kategori ise yarı çevre olarak isimlendirilmektedir. Yarı çevre ülkeler (semi-periphery) pek çoklarınca uluslararası sistemin taşeronları olarak nitelendirilmektedir. Merkezin ve çevrenin kimi özelliklerini bir arada taşıyan yarı çevre ülkeler, küresel ekonomik sistem içerisinde ne merkez ülkeler kadar avantajlı, ne çevre ülkeler kadar dezavantajlı durumdadır. Ancak unutmamak gerekir ki merkez, çevre ve yarı-çevre ülkeleri arasında geçişkenlik de vardır.

Asya ve Afrika’da yer alan kolonilerin bağımsızlığını kazanması ise ancak XX. yüzyılda gerçekleşmiştir. Savaşta büyük bir yıkıma uğrayan Avrupa’nın kolonilere yönelik kontrolünü yitirmesi ve kolonilerin kontrolünün gün geçtikçe daha maliyetli hale gelmesi pek çok koloninin bağımsızlık savaşlarına yönelmesini tetiklemiştir. Kolonilerin bağımsızlığını kazandığı bu süreç, dekolonizasyon yani sömürgeciliğin sonlanması olarak isimlendirilmiştir. Kuşkusuz, kolonilerin bağımsızlıklarını elde etmelerinde II. Dünya Savaşı’nın sonunda ortaya çıkan iki kutuplu dünya ve Soğuk Savaş koşulları da etkili olmuştur.

XV. yüzyılın sonlarında coğrafi keşiflerin ortaya çıkardığı fetihçi ruh, pek çok
Avrupalı devletin dünyanın farklı coğrafyalarına yelken açmasını beraberinde
getirmiştir. Bu bakımdan Avrupa ülkelerinin sömürgecilik tarihinin coğrafi keşiflere dayandığını söylemek yanlış olmaz. Batı Dünyasının Avrupa dışındaki keşifleri 1415 yılında Portekizlilerin Cebeli Tarık yakınındaki Ceuta’ya ve sonrasında Bojador’a adım atmaları ile başlar. Portekizlilerin ardından İspanyol, Felemenkli, Fransız ve İngilizler
gibi farklı uluslara mensup Avrupalı kâşifler Kuzey Amerika, Güney Amerika ve
Afrika başta olmak üzere farklı coğrafyalarda çok sayıda deniz aşırı koloni kurmuşlardır. Kolonilerin sağladığı ucuz hammaddenin yanı sıra işlenmiş mamuller
için sunduğu pazar imkânları pek çok açıdan Avrupalı kolonyalistler için kolonileri kârlı bir yatırım hâline getirmiştir.