Latin Amerika: Brezilya Örneği

Latin Amerika diye tanımladığımız bölge Kuzey ve Güney Amerika kıtalarında İspanya ve Portekiz tarafından kolonileştirilmiş alanı kapsar. Bugün Brezilya devletinin yer aldığı topraklar genel olarak Portekiz tarafından kolonileştirilmiş olup, geri kalan alanlarda genel hatlarıyla İspanya İmparatorluğu hakim olmuştur.

1492 bu koloni döneminin başlangıç tarihi olarak kabul edilebilir. Genel olarak ana karaya kaynak aktarımı üzerine kurulu bu yönetim biçiminin bölge üzerinde bugün de devam eden çok önemli etkileri olmuştur. Koloni döneminin bölge halkı arasında ekonomik, soysal ve siyasal eşitsizliğe yol açmış olduğu ve bu eşitsizliklerin bağımsızlık sonrası dönemde de giderilememiş olduğu bölge uzmanları tarafından sıkça dile getirilen bir düşüncedir.

 Terry Karl Latin Amerika’yı ABD ile kıyasladığı çalışmasında (2000) eşitsiz toprak dağılımı ve dünya piyasasına ilksel ürünler ihraç etmeye dayalı ekonominin Latin Amerika’da demokrasinin gelişimine engel olduğunu savunmuştur.

İthalatı kısarak yerli üretimi teşvik etmeyi ve iç piyasayı korumayı hedefleyen içe dönük endüstrileşme stratejisidir.

Brezilya dünya üzerinde beşinci büyük, Güney Amerika kıtasında ise birinci sıradaki yüz ölçümü, iki yüz milyon civarındaki nüfusu ve son yıllarda sergiledği yüksek büyüme hızıyla dikkatleri üzerinde toplayan bir ülkedir.

Bazı görüşlere göre sorumlu Portekiz koloni dönemidir çünkü altın ve elmas madenleri ya da şeker üretiminin ihracatına dayalı ekonominin kazancı Portekiz’e aktarılmış, ülkenin gelişimi için yatırım yapılmamıştır. Mesela 1920 yılına kadar Brezilya’da üniversite kurulmamış (Nava ve Lauerhass 2006), Brezilya kolonyal elitinin çocukları için bile tek yüksek eğitim imkânı Portekiz’de bulunan Coimbra Üniversitesine gitmek olmuştur. Hatta Portekiz kolonyal yönetimi 1808 yılına kadar Brezilya’da matbaa makinesinin kullanımı bile yasaklanmıştır. Diğer bir görüşe göre Brezilya Endüstri Devrimi’ni kaçırmış, bunda Portekiz etkisi kadar Brezilya elitinin ideolojik görüşleri ve İngiltere ile olan ticari ilişkileri de rol oynamıştır.

Brezilya 1964 ve 1985 yılları arasında ordu tarafından yönetilmiştir. Şu anki anayasal yapı hem ordunun yönetimi ele geçirmesinden önceki dönemin anayasal yapısından, hem 1982’de valilik seçimleriyle başladığını söyleyebileceğimiz demokratikleşme sürecinden hem de demokratik seçimle oluşturulmuş parlamentoların onayladığı anayasa değişikliklerinden etkilenmiştir. Bağımsız Brezilya devletinin kuruluş aşamasına kadar uzanan tarihsel süreçte yerel güçler etkili olmuş, federal bir devlet düzeni kurulmuş ve sürdürülmüştür. Latin Amerika’daki parlamenter sistemle olan nadir deneyimlerden birisi olan 1824-1889 arası dönem (ki bu süre içerisinde monarşi hâlâ kuvvetliydi) (Lijphart 1992) dışında Brezilya başkanlık sistemi ile yönetilmiştir. 1986 yılında oluşturulan, anayasayı hazırlamakla görevli meclis de iki yıllık bir tartışmanın ardından başkanlık sisteminde karar kılmıştır

İmparatorun yönetimini kısıtlayan ilk anayasal sınırlamalar 1824 yılında getirilmiştir. Aynı dönemlerde sınırlı seçimler de yapılmaya başlanmış, partilerin ilk oluşumları ortaya çıkmaya başlamıştır. Cumhuriyetin ilanı ise 1889 yılında ordunun baskısı sonucu İmparator ve ailesinin Brezilya’yı terk etmesinden sonra gerçekleşmiştir.

1945 yılında yapılan seçimlerden sonraki demokratik dönem çok kısa sürmüş, Vargas’ın 1950 yılındaki başkanlık seçimini kazanmasıyla seçimler devam etse de demokratik olmayan eğilimler baş göstermiş, Vargas’ın ölümünden sonra da tam bir demokratikleşme sağlanamamış, ordunun 1964 yılında gerçekleştirdiği darbe ile Brezilya’nın ilk “demokratik deneyi” son bulmuştur.

Brezilya’da askerî yönetimin sonlanması ve başkanlık seçimlerinin 1984 yılında gerçekleştirilmesi için geniş katılımlı bir kampanya yürüten toplumsal bir hareket.

Latin Amerika ülkelerinde sıklıkla rastlanan ve ordu ile bürokratik elit arasında kurulan ittifak ile ekonomik ve siyasal düzenin zora dayalı olarak tesis edildiği otoriter yönetim biçimidir.

Brezilya’daki Portekiz yönetiminden bağımsızlık sonrasında oluşan siyasi yapı, aynı dönemlerde aynı kıtada İspanyol koloni devletinden bağımsızlığını kazanmış diğer ülkelerden farklılık gösterir. Brezilya’da yaşanan siyasi istikrarın bir özelliği de ordunun siyasetten uzak kalmış olmasıdır. Bu durum Paraguay Savaşı (1865-1870) sırasında değişmiştir

Brezilya’daki askerî yönetimi Latin Amerika’daki diğer askerî yönetimlerden ayıran önemli özelliklerden birisi Kongre için seçimlerin yapılmasına devam edilmesidir. 1964 öncesi seçilmiş olan Kongre ve partiler kapatılmıştı. Askerî yönetim iki yeni parti kurmuştu. ARENA (Aliança Renovadora Nacional - Ulusal Yenilikçi İttifak) ordunun partisi olacak, MDB (Movimento Democrático Brasileiro - Brezilya Demokrasi Hareketi) de resmî muhalefet partisi görevini sürdürecekti. Başkan askerler arasından seçilecek, vali ve eyalet başkentlerinin belediye başkanları atanacaktı.

Brezilya’nın 1968 ve 1974 yılları arasında gösterdiği yüksek ekonomik performans Brezilya Mucizesi olarak anılmıştır.

Başkanlık Sistemini parlamenter sistemden ayıran iki temel özellik vardır. Birincisi yasama ve yürütme organlarının kökeninin birbirinden farklı olması yani iki organın farklı seçimlerle oluşturulması. Diğeri de bu iki organın görev süresinin sona erişinin diğer organın kararından bağımsız olmasıdır

1889 yılında ilan edilen cumhuriyetle federal devlet yapısı anayasaya da girmişti.

1988 Anayasası’na göre Brezilya’da yirmi altı eyalet ve otonom yönetimi olan Federal Bölge (Distrito Federal) vardır. Her eyalet dört yıllık süre için seçilen valiler tarafından yönetilir. Her eyalette tek meclisten oluşan yasama organı vardır (Dinan 2007). Eyaletlerdeki parti sistemleri de parçalanmış olduğundan yani çok sayıda partiden oluştuğundan valilerin partilerinin yasama organında çoğunluğu sağlaması zordur ve valiler genelde seçimlere koalisyonla giderler. Üst meclis yani Senato birçok federal devlette olduğu gibi eyaletleri eşit temsil eder. Her eyaletin temsilci sayısı üçtür yani eşittir. Nüfusa göre belirlenmemiştir.

Brezilya’daki askerî rejim biteli yirmi yılı aşkın bir süre olmuştur. 1985 sonrası sivil yönetimin ilk yıllarına batığımızda demokrasiye olan desteğin çok da yüksek olmadığını söyleyebiliriz. Aralık 1988’de yapılmış bir kamu araştırmasına baktığımızda cevap verenlerin sadece %43’ü demokrasinin diğer herhangi bir yönetim biçimine tercih edilebileceğini söylemiştir (Linz ve Stepan 1996). %26 kendisi gibi insanlar için demokratik ve antidemokratik rejimin aynı olduğunu söylemiştir. Bir buçuk yıl sonra ise demokrasiye destek artmış ama 1992 Nisan ayında yine düşmüştür (Linz ve Stepan 1996). Linz ve Stepan (1996) Brezilya’daki demokrasiye desteği yine üçüncü dalga ile demokrasiye geçen dört ülkeyle (Uruguay, İspanya, Portekiz ve Yunanistan) kıyaslamış ve Brezilya’daki desteğin çok daha düşük seviyelerde kaldığını görmüşlerdir.

Brezilya'da askerî rejim sırasında kurulmuş olan iki parti vardı: ARENA (Aliança Renovadora Nacional - Ulusal Yenilikçi İttifak) ve MDB (Movimento Democrático Brasileiro - Brezilya Demokrasi Hareketi.) İki parti de zaman içinde isim değiştirmiş, seçimlere katılmaya devam etmiş, bilhassa PMDB (Partido do Movimento Democrático Brasileiro - Brezilya Demokrasi Hareketinin Partisi yani askerî rejim döneminin muhalefet partisi MDB) ilk demokratik seçimlerde önemli rol oynamıştır.

Brezilya demokrasisinde alt meclis (temsilciler meclisi) seçimlerinde açık liste nispi seçim sistemi kullanılmaktadır. Nispi seçim sisteminin en önemli özelliği partilerin mecliste aldıkları sandalye sayısının partilerin oylarına oranla dağıtılmasıdır. Seçim bölgesindeki sandalye sayısı arttıkça oransallık artacaktır ve küçük partiler de mecliste sandalye sahibi olacaklardır.

Açık liste nispi seçim sistemini kapalı listeden ayıran özellik vatandaşların liste içinde yer alan milletvekili adayları arasında tercih belirtebilmeleridir. Bu yüzden tercihli sistem olarak da adlandırılabilinir. Kapalı sistemde listede yer alan adayları ve listedeki sıralarını partiler belirler. Vatandaşlar sadece listeler arası tercih yapabilirler. Brezilya’da uygulanan açık liste sisteminde vatandaşlar bir parti veya bir aday için tercih belirtebilir. Aday için tercih belirtirlerse bu adayın partisine de oy olarak eklenir.