GELİŞİMSEL YETERSİZLİKLERİN BAKIM VE REHABİLİTASYONU

Okul öncesi dönemde gözlenen özellikler: • Başkalarının kendisine dokunmasından kaçınmak • Kendini diğer insanlardan soyutlamak • Başkalarının mimiklerini taklit etmemek • Anne-babasının kendisine gülümsemesine karşılık gülümseme davranışı göstermemek • Günlük yaşamda konuşarak iletişim kurmamak • Başkalarının söylediklerini anında ya da gecikmeli olarak papağan konuşması biçiminde tekrarlamak • Kendisine adıyla seslenildiğinde hiçbir tepki vermemek • Etrafındakilerin sıklıkla kullandığı bay-bay yapma ya da öpücük verme gibi jestleri kullanmamak • Kanat çırpma ya da parmak ucunda koşturma gibi tekrarlı davranışlar sergilemek • Oyuncaklarla sıra dışı biçimlerde etkileşmek • Rutinlere aşırı bağlılık göstermek • Beslenmede aşırı seçici olmak • Sıklıkla öfke nöbetleri geçirmek • Bazı seslerden, ışıklardan vb. aşırı rahatsız olmak

Okul öncesi dönemdeki özelliklere ek olarak okul döneminde gözlenen özellikler: • Sosyal oyunlara katılmamak • Kendisinden daha küçük çocuklarla oynamayı yeğlemek • Başka çocuklarla oynarken fazlaca patronluk yapmak • Fazlaca didaktik ifadeler kullanmak • Karşılıklı konuşma sürdürmekten çok tek taraflı konuşma özelliği göstermek • Söylediklerinin ya da yaptıklarının başkaları üzerindeki olumsuz etkilerini algılayamamak • Fazla kuralcı olma ya da olayları anlamlandırmak için kurallar yaratma gereksinimi göstermek • Dinlemeye ya da çalışmaya yoğunlaşmakta zorlanmak

Okul öncesi dönemde gözlenen özellikler: • Başkalarının kendisine dokunmasından ka- çınmak • Kendini diğer insanlardan soyutlamak • Başkalarının mimiklerini taklit etmemek • Anne-babasının kendisine gülümsemesine karşılık gülümseme davranışı göstermemek • Günlük yaşamda konuşarak iletişim kurmamak • Başkalarının söylediklerini anında ya da gecikmeli olarak papağan konuşması biçiminde tekrarlamak • Kendisine adıyla seslenildiğinde hiçbir tepki vermemek • Etrafındakilerin sıklıkla kullandığı bay-bay yapma ya da öpücük verme gibi jestleri kullanmamak • Kanat çırpma ya da parmak ucunda koşturma gibi tekrarlı davranışlar sergilemek • Oyuncaklarla sıra dışı biçimlerde etkileşmek • Rutinlere aşırı bağlılık göstermek • Beslenmede aşırı seçici olmak • Sıklıkla öfke nöbetleri geçirmek • Bazı seslerden, ışıklardan vb. aşırı rahatsız olmak

OSB’li bireylerde öğretim düzenlenirken ve öğretim yöntemi/sürecine karar verirken sıralanan özellikler akılda tutulmalıdır:

a. OSB’den orta ve ileri derecede etkilenmiş olan bireyler normal gelişim gösteren akranlarına kıyasla daha düşük bir hızla öğrenirler.

b. OSB’den orta ve ileri derecede etkilenmiş olan bireyler öğrendikleri becerilerin kalıcılığını ve genellenmesini sağlamakta çoğunlukla başarısız olmaktadırlar.

c. OSB’den orta ve ileri derecede etkilenmiş olan bireyler ayrı ayrı öğretilen becerileri birleştirmede sorunları vardır.

Bakıma muhtaç özürlünün özellikleri dikkate alınarak aşağıda belirtilen bakım hizmetleri sunulur. a. Kişisel bakım hizmetleri; 1. Banyo yaptırılması 2. Tuvalet ihtiyacını gidermede yardım edilmesi ve gerektiğinde temizliğinin yapılması 3. Tırnaklarının kesilmesi 4. Saçlarının taranması 5. Dişlerinin temizlenmesi 6. Yemek ve içecek ihtiyacının giderilmesi 7. El, yüz ve ayak temizliği 8. Sakal tıraşının yapılması 9. İstenmeyen tüylerin temizlenmesi 10. Elbiselerinin giydirilmesi ve çıkarılması 11. Burun ve kulak temizliğinin yapılması 12. Yatağının temizlenmesi ve düzeltilmesi 13. Odasının temizlenmesi 14.Çamaşırlarının yıkanması gibi hizmetleri içerir.

Ayrık denemelerle öğretimin temeli ÖDS ilkesi başta olmak üzere UDA ilkelerine dayanmaktadır. Her bir deneme, üçlü izlerlik sürecine göre, net bir öncül ya da ayırt edici uyaran (Ö), hedef davranış (D) ve sonuç (S) olmak üzere ilişkili üç bileşeni içermektedir Kısaca ifade etmek gerekirse, bireyin öncül olarak belirlenen uyaranlara belirgin tepkiler vermesi ve diğer durumlarda tepki vermemesi ilkesine dayanmaktadır.

Etkinlik çizelgesi, OSB olan bireyin gününü oluşturan etkinlikleri hedeflenen sırada yerine getirmesini sağlamak amacıyla geliştiren resim ya da sözcükler dizisidir. Etkinlik çizelgeleri OSB’li bireyin gününü tahmin edilebilir hâle getirmekte ve bireye günlük rutinlerdeki değişimlere hazır olma fırsatı sunmaktadır. Özellikle günün farklı zamanlarında yerine getirmesi gereken öz bakım ve günlük yaşam becerilerinin sırasının ve basamaklarının öğretilmesi için oldukça kullanışlıdır.

Video modelle öğretimde sıralanan basamaklar takip edilmelidir: (a) hedef beceri belirleme, (b) hedef beceriye ilişkin video klip hazırlama, (c) öğretim öncesinde bireye hazırlanan klibi izlettirme, (d) gerektiğinde hedef davranışa etkinlik bağlamı içinde yetişkin tarafından model olma, (e) bireyin ilgili uyarana dikkatini yöneltmesi için ipuçları ve pekiştireçler sunma ve (f) video klipte gösterilen beceriyi gerçekleştirmesi için OSB’li bireye fırsat sunma.

DSM-5 kılavuzunda otizm, (a) sınırlı/yinelenen ilgi ve davranış örüntüleri, (b) sosyal etkileşim ve iletişimde belirgin yetersizliklerle kendini iki boyutta gösteren nöro-gelişimsel bir bozukluk olarak ifade edilmektedir. Doğru yanıt D'dir.

Otizm spektrum bozukluğunun erken belirtileri:

• 6 ayı geçtiği hâlde başkalarına gülümsememek

• 12 ayı geçtiği hâlde agulamamak, parmakla bir şeyi işaret etmemek ya da ‘bay-bay’ gibi jestleri yapmamak

• 16 ayı geçtiği hâlde tek bir sözcük bile söylememek

• 24 ayı geçtiği hâlde iki sözcüklük basit cümlecikler kurmamak

• Hangi ayda olursa olsun gelişimde gerileme göstermek; örneğin, daha önce söylediği bazı sözleri söylememeye başlamak

OSB’ nin sınırlı ve yinelenen ilgi ve davranışlar boyutunda, nesnelerin ve dilin kullanımındaki normal olmayan davranışlar, aynılıkta ısrarcılık ve rutinlere hiç esneklik olmadan bağlı kalma, çevredeki uyaranlara gereğinden az ya da çok tepkilerde bulunma ve sınırlı/yoğun ilgi alanları yer almaktadır.

Okul öncesi dönemde gözlenen özellikler: • Başkalarının kendisine dokunmasından kaçınmak • Kendini diğer insanlardan soyutlamak • Başkalarının mimiklerini taklit etmemek • Anne-babasının kendisine gülümsemesine karşılık gülümseme davranışı göstermemek • Günlük yaşamda konuşarak iletişim kurmamak • Başkalarının söylediklerini anında ya da gecikmeli olarak papağan konuşması biçiminde tekrarlamak • Kendisine adıyla seslenildiğinde hiçbir tepki vermemek • Etrafındakilerin sıklıkla kullandığı bay-bay yapma ya da öpücük verme gibi jestleri kullanmamak • Kanat çırpma ya da parmak ucunda koşturma gibi tekrarlı davranışlar sergilemek • Oyuncaklarla sıra dışı biçimlerde etkileşmek • Rutinlere aşırı bağlılık göstermek • Beslenmede aşırı seçici olmak • Sıklıkla öfke nöbetleri geçirmek • Bazı seslerden, ışıklardan vb. aşırı rahatsız olmak

OSB’li bireylerde öğretim düzenlenirken ve öğretim yöntemi/sürecine karar verirken sıralanan özellikler akılda tutulmalıdır: a. OSB’den orta ve ileri derecede etkilenmiş olan bireyler normal gelişim gösteren akranlarına kıyasla daha düşük bir hızla öğrenirler. b. OSB’den orta ve ileri derecede etkilenmiş olan bireyler öğrendikleri becerilerin kalıcılığını ve genellenmesini sağlamakta çoğunlukla başarısız olmaktadırlar. c. OSB’den orta ve ileri derecede etkilenmiş olan bireyler ayrı ayrı öğretilen becerileri birleştirmede sorunları vardır

Bakıma muhtaç özürlünün özellikleri dikkate alınarak aşağıda belirtilen bakım hizmetleri sunulur. a. Kişisel bakım hizmetleri; 1. Banyo yaptırılması 2. Tuvalet ihtiyacını gidermede yardım edilmesi ve gerektiğinde temizliğinin yapılması 3. Tırnaklarının kesilmesi 4. Saçlarının taranması 5. Dişlerinin temizlenmesi 6. Yemek ve içecek ihtiyacının giderilmesi 7. El, yüz ve ayak temizliği 8. Sakal tıraşının yapılması 9. İstenmeyen tüylerin temizlenmesi 10. Elbiselerinin giydirilmesi ve çıkarılması 11. Burun ve kulak temizliğinin yapılması 12. Yatağının temizlenmesi ve düzeltilmesi 13. Odasının temizlenmesi 14. Çamaşırlarının yıkanması gibi hizmetleri içerir.

Tuvalet öğretimi planlanırken mesane kontrolünün sağlanmış olması bir başka deyişle belli bir boşaltım örüntüsünün ve kuru kaldığı zamanların olması ön koşuldur. Yürüme, görme, basit sözel yönergelerin anlaşılması gibi beceriler zorunlu olmayabilir ancak bu becerilerin varlığı yapılacak öğretimi kolaylaştıracaktır. Bireyde tuvalet öğretimini kolaylaştırıcı işaretçilerin olması ve tuvaleti geldiğinde rahatsızlık hissetmesi öğretim sürecini kolaylaştırcaktır. Ayrıca tuvalete tek başına gidebilmesi, temel soyunma giyinme için gerekli ince motor becerilere (tutma, açma) sahip olması, 3-5 dk oturmuş vaziyette kalabilmesi, basit yönergeleri anlayabilmesi bu öğretim sürecinin planlamayı kolaylaştıracaktır.

OSB’li bireylere tuvalet yapma becerisinin kazandırılmasında yaşı, dikkat süresi sahip olduğu psikomotor beceriler ve tuvalete yapma becerisindeki düzeyi göz önünde bulundurlar.

Ayrık denemelerle öğretim, ipucu sistemleri, zincirleme öğretimi, doğal öğretim yöntemleri ve video modelle öğretim yöntemleri otizmli bireylerin gereksinim duydukları rutin, etkinlik, tepki ve becerilerin öğretiminde yaygın olarak kullanılan öğretim yöntem ve stratejilerinden bazılarıdır.

Alan yazında genel olarak beş temel ipucu biçimden söz edilir: (a) sözel ipucu, (b) jestsel ipucu, (c) görsel ipucu, (d) model ipucu ve (e) fiziksel ipucu.

Bazı aileler resmî bir destek almadan çocuklarının bakımını sağlarken bazıları uzman yardımına ihtiyaç duyar. Bu yönlendirmeler kapsamında kısaca uzmanların yapabilecekleri sorumlulukları şu şekilde sıralayabiliriz: • OSB olan bireylerin ailelerine duygusal ve sosyal destek sağlamak • Bakım hizmetleri konusunda bakıcı aile fertlerine yönelik rehberlik, danışmanlık ve eğitim hizmeti vermek • Ailelere okula devam eden çocuklarının yetersizlikleri odaklanmaları yerine başarıları ve yeterlilikleri üzerinde odaklanmalarını sağlayarak aile yapısını ve organizasyonunu güçlendirmek • Gerektiğinde normal gelişim gösteren yetişkin ve bireylerin çocuklarındaki yetersizlik durumunu kabullenmeleri için çaba göstermek • Gerektiğinde yetersizliği olan çocukların bakımı, eğitimi, rehabilitasyon hizmetleri hakkında aile ya da öğretmenlere bilgi vermek • OSB olan çocukların yaşamlarını kendi başlarına idare edecekleri becerilerin neler olduğunu, kendini yönetmek ve kendini savunmak konusunda gerekli bilgileri aktarmak • Ailelere OSB olan çocuklarının durumu ile ilgili ortaya çıkabilecek sıkıntıları ile baş etmede kullanacak yöntemleri ve yardım alacakları meslek grupları ile ilgili bilgi vermek • Gerektiğinde aileye ya da bireye cihaz, para, ilaç vb. elle tutulabilir desteklerin sağlanması için yönlendirmeler yapmak • Bakım hizmetleri konusunda bakıcı aile fertlerine yönelik rehberlik/yönlendirme hizmeti vermek