GELİŞİMSEL YETERSİZLİKLERİN BAKIM VE REHABİLİTASYONU

Otizm Erken çocukluk döneminde ortaya çıkan, sözel ve sözel olmayan iletişim ve sosyal etkileşim becerilerinde sınırlılıklar ile birlikte takıntılı, yineleyici davranışlar ve ilgi alanlarında sınırlılık ile karakterize edilen bir yaygın gelişimsel bozukluktur. Doğru yanıt B’dir.

NAC (National Autism Center) (2009)’un ra­porunda otizmin belirtileri aşağıdaki biçimde sıra­lanmışlardır.

Otizm spektrum bozukluğunun erken belirtileri:

Doğru yanıt C’dir.

Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı hizmet      po­litikası incelendiğinde öncelikle “aile yanında  ba­kım” temel alınarak kuruluş bakımı son aşamada ve zaruri durumlarda uygulanacak bakım modeline dönüşmüştür. Koruyucu önleyici hizmet model­lerine ağırlık verilerek birey ve aileler kendi doğal ortamlarından koparılmadan desteklenmekte ve toplumsal hayattan soyutlanma riskleri en aza in­dirilmeye çalışılmaktadır. Ayrıca 2828 sayılı Sosyal Hizmetler Kanunu ve 633 sayılı KHK’nın ilgili bölümünde “Engel gruplarına yönelik bakım,  re­habilitasyon, toplumsal hayata katılmalarına ilişkin sosyal hizmet programları oluşturmak, geliştirmek ve uygulamakla yükümlüdür hükmü yer almakta­dır. Mevzuata bakım hizmetlerinin kapsamı ile ilgili bakıldığında ise “Bakıma Muhtaç Özürlülerin Tes­piti ve Bakım Hizmeti Esaslarının Belirlenmesine İlişkin Yönetmeliğin üçüncü bölümünde bakım hizmetlerinin kapsamına ilişkin açıklamalar yer almaktadır. Bu bölümde özellikle bakım hizmet­lerinin yetersizliği olan çocuğun bakımına yönelik olarak özellikle kişisel bakım hizmetlerini ve  psi­ko-sosyal destek hizmetlerini kapsaması gerekliliği vurgulanmaktadır. Doğru yanıt A’dır.

Tuvalet öğretimi planlanırken mesane     kontro­lünün sağlanmış olması bir başka deyişle belli bir boşaltım örüntüsünün ve kuru kaldığı zamanla­rın olması ön koşuldur. Yürüme, görme, basit sö­zel yönergelerin anlaşılması gibi beceriler zorunlu olmayabilir ancak bu becerilerin varlığı yapılacak öğretimi kolaylaştıracaktır. Bireyde tuvalet öğreti­mini kolaylaştırıcı işaretçilerin olması ve tuvaleti geldiğinde rahatsızlık hissetmesi öğretim sürecini kolaylaştıracaktır. Ayrıca tuvalete tek başına gide­bilmesi, temel soyunma giyinme için gerekli ince motor becerilere (tutma, açma) sahip olması, 3-5 dakika oturmuş vaziyette kalabilmesi, basit yönergeleri anlayabilmesi bu öğretim sürecinin planlamayı ko­laylaştıracaktır. Doğru yanıt A’dır.

OSB’li bireylere tuvalet yapma becerisinin    kazandırılmasında yaşı, dikkat süresi sahip olduğu psikomotor beceriler ve tuvalete yapma beceri­sindeki düzeyi gözönünde bulundurlar. Çocuğa uygun ipucu belirlenerek becerinin öğretimine geçilebilir. Öğretim sırasında daha önceden hazır­lanan beceri analizi kullanılıp çocuğun yaptığı ve yapamadığı beceri analizi basamakları işaretlenir. Böylece yetersizliği olan çocuktaki ilerlemeler ya da ortaya çıkan olası sorunlar belirlenmiş olur.

Becerinin genellenmesi kazanılan becerinin    öğ­renildiği ortamdan başka ortamlarda başka araç­larla başka kişilerin varlığında ve başka yönergeler verildiğinde yapılması demektir. Eğer uyarlama yapıldı ise öncelikle uyarlamanın kaldırılması ge­rekmektedir. Uyarlamalar kaldırıldıktan sonra ço­cuğun kazandığı tuvalet yapma becerisini başka tu­valetlerde gerçekleştirmesi üzerinde durulmalıdır. Doğru yanıt C’dir.

Yemek yeme becerilerinin kazanılma sırası   par­makla tutarak yemek yeme kaşık kullanarak, çatal kullanarak ve bıçak kullanarak yemek yemedir. Bardaktan sıvı içme parmakla yemek yeme ile bir­likte kazanılmaya başlar. Diğer becerilerde olduğu gibi bireyin ilerlemeleri mutlaka kaydedilmelidir. Çocuk ilerleme gösterdikçe yapılan uyarlamalarda yavaş yavaş kaldırılmalıdır. Öğrenilen yemek yeme becerisinin başka ortamlarda ve başka kişilerin var­lığında ve başka araç gereçlerle yapılması becerinin genellemesini sağlayacaktır. Doğru yanıt E’dir.

OSB olan bireylerin uygun davra­nışlarının arttırılmasında ya da yeni davranışların kazandırılmasında etkili bir biçimde kullanılan ve Uygulamalı Davranış Analizi (UDA) ilkelerine dayalı çeşitli stratejiler yer almaktadır. UDA temel olarak sosyal açıdan önemli davranışları kontrol almayı hedefler. Bu amaçla bireylerin sergilediği uygun davranışların kazandırılması ve/veya arttı­rılmasını hedeflemekle birlikte; uygun olmayan davranışların azaltılması ve mümkün olduğu du­rumlarda ortadan kaldırılmasını amaçlamakta­dır. Ayrık denemelerle öğretim, ipucu sistemleri, zincirleme öğretimi, doğal öğretim yöntemleri ve video modelle öğretim yöntemleri otizmli birey­lerin gereksinim duydukları rutin, etkinlik, tepki ve becerilerin öğretiminde yaygın olarak kullanılan öğretim yöntem ve stratejilerinden bazılarıdır.  Doğru yanıt C’dir.

DSM-5 e göre Otizm, Asperger Sendromu,
Atipik Otizm ve Çocukluk Dezentegratif Bozukluğu alt kategorileri “Otizm Spektrum Bozukluğu” (OSB) çatısı altında toplanmaktadır. Ayrıca,
DSM-5 kılavuzunda otizm, (a) sınırlı/yinelenen
ilgi ve davranış örüntüleri, (b) sosyal etkileşim ve
iletişimde belirgin yetersizliklerle kendini iki boyutta gösteren nöro-gelişimsel bir bozukluk olarak
ifade edilmektedir.

Okul öncesi dönemde gözlenen özellikler:
• Başkalarının kendisine dokunmasından kaçınmak
• Kendini diğer insanlardan soyutlamak
• Başkalarının mimiklerini taklit etmemek
• Anne-babasının kendisine gülümsemesine karşılık gülümseme davranışı göstermemek
• Günlük yaşamda konuşarak iletişim kurmamak
• Başkalarının söylediklerini anında ya da gecikmeli olarak papağan konuşması biçiminde tekrarlamak
• Kendisine adıyla seslenildiğinde hiçbir tepki vermemek
• Etrafındakilerin sıklıkla kullandığı bay-bay
yapma ya da öpücük verme gibi jestleri kullanmamak
• Kanat çırpma ya da parmak ucunda koşturma gibi tekrarlı davranışlar sergilemek
• Oyuncaklarla sıra dışı biçimlerde etkileşmek
• Rutinlere aşırı bağlılık göstermek
• Beslenmede aşırı seçici olmak
• Sıklıkla öfke nöbetleri geçirmek
• Bazı seslerden, ışıklardan vb. aşırı rahatsız olmak

OSB’li bireylerde öğretim düzenlenirken ve öğretim yöntemi/sürecine karar verirken sıralanan özellikler akılda tutulmalıdır:
a. OSB’den orta ve ileri derecede etkilenmiş
olan bireyler normal gelişim gösteren akranlarına kıyasla daha düşük bir hızla öğrenirler.
b. OSB’den orta ve ileri derecede etkilenmiş
olan bireyler öğrendikleri becerilerin kalıcılığını ve genellenmesini sağlamakta çoğunlukla başarısız olmaktadırlar.
c. OSB’den orta ve ileri derecede etkilenmiş
olan bireyler ayrı ayrı öğretilen becerileri
birleştirmede sorunları vardır.

Bakıma muhtaç özürlünün özellikleri dikkate alınarak aşağıda belirtilen kişisel bakım hizmetleri sunulur:
1. Banyo yaptırılması
2. Tuvalet ihtiyacını gidermede yardım edilmesi ve gerektiğinde temizliğinin yapılması
3. Tırnaklarının kesilmesi
4. Saçlarının taranması
5. Dişlerinin temizlenmesi
6. Yemek ve içecek ihtiyacının giderilmesi
7. El, yüz ve ayak temizliği
8. Sakal tıraşının yapılması
9. İstenmeyen tüylerin temizlenmesi
10. Elbiselerinin giydirilmesi ve çıkarılması
11. Burun ve kulak temizliğinin yapılması
12. Yatağının temizlenmesi ve düzeltilmesi
13. Odasının temizlenmesi
14. Çamaşırlarının yıkanması gibi hizmetleri içerir.

Atipik motor gelişim, ortopedik yetersizlikler,
kaba ve ince motor becerilerdeki yetersizlikler gibi
pek çok nedenden dolayı öz bakım becerilerinin
edinimi etkilenebilir. Otizmi olan bireylerde sosyal
iletişimsel yetersizliklerin olması, duyusal uyaranlara verilen sıra dışı tepkiler bu becerilerin edinimini
zorlaştırmaktadır. Ayrıca taklit becerilerinde yaşanan sorunlar ve sosyal pekiştireçlere olan ilgisizlik
de OSB olan bireylerin öz bakım becerilerini öğrenme sürecini olumsuz etkilemektedir.Büyük kas ve küçük becerilerindeki yetersizlikler öz bakım becerilerinin edinimini etkileyebilir.
OSB’li bireyde motor becerileride oluşan bir eksiklik öz bakım becerisinin gelişimini de olumsuz
biçimde etkileyecektir. Ayrıca OSB olan bireylere
ailenin ya da çevresinin tutumu ile bağlantılı olarak yeterince fırsat verilememesi, uygun modeller
sağlanması bu becerilerin edinimini geciktirebilir.
OSB’li bireyin fiziksel ve zihinsel gelişimi ne kadar
gelişmiş olursa öğretim süreci de ona dayalı olarak
daha kolay olacaktır. Örneğin bakma, tutma vb.
motor becerilerine ek olarak dikkat yöneltme, motor taklit, basit yönergeleri anlama gibi becerileri
gelişmiş olan çocuklar öz bakımlarını yapmayı sağlayan becerileri daha kolay öğreneceklerdir. Bu tür
motor becerileri ve bilişsel becerileri yerine getiremiyor olması öz bakım becerilerinin öğretilmesine
engel değildir ve öz bakım becerisi ile paralel olacak
şekilde çalışılabilir.

Tuvalet öğretimi planlanırken mesane kontrolünün sağlanmış olması bir başka deyişle belli bir boşaltım örüntüsünün ve kuru kaldığı zamanların olması ön koşuldur. Yürüme, görme, basit sözel yönergelerin anlaşılması gibi beceriler zorunlu olmayabilir ancak bu becerilerin varlığı yapılacak
öğretimi kolaylaştıracaktır. Bireyde tuvalet öğretimini kolaylaştırıcı işaretçilerin olması ve tuvaleti geldiğinde rahatsızlık hissetmesi öğretim sürecini
kolaylaştıracaktır. Ayrıca tuvalete tek başına gidebilmesi, temel soyunma giyinme için gerekli ince motor becerilere (tutma, açma) sahip olması, 3-5
dk oturmuş vaziyette kalabilmesi, basit yönergeleri
anlayabilmesi bu öğretim sürecinin planlamayı kolaylaştıracaktır.
Bireyin öncelikle sabit bir boşaltım örüntüsüne sahip olup olmadığı belirlenmelidir. Bunu belirlemek için kayıt tutulması ve kuruluk süresinin
belirlenmesi gereklidir. Bireye tuvalet kontrolünü kazandırmak için ilk yapılacak iş kuruluk süresinin saptanmasıdır. Bunun için bir hafta on gün süreyle gündüz uyanık olduğu saatler içerisinde kayıt tutulur. Bunun içinde günde 6-7 kez çiş, 1-2 kez kaka yapıyorsa ortalama 1,5-2 saatlik kuruluk süresine sahipse tuvalet öğretimi planlanabilir. Aldığı sıvı miktarı, beslenme biçimi boşaltım örüntüsünü etkileyecektir.

Yemek yeme becerilerinin kazanılmasını etkileyen etmenleri şöyle sıralayabiliriz:
• Küçük kas becerilerinin gelişimindeki yetersizlikler sinir sistemi ile ilgili yetersizlikleri ağız boşluğu ve kas yapısındaki bozukluklar (tavşan dudak, yarık damak vb.)
ve diyet yapılmasını gerektiren durumlar
yemek yeme becerilerinin kazanılmamasına
ya da geç kazanılmasına yol açmaktadır.
• Görme ya da işitmedeki yetersizlikler ve öğretim fırsatı sağlamayan öğretim ortamları
yemek yeme becerilerini olumsuz etkileyebilir.
• Ayrıca yemek yeme ile bazı davranışsal sorunlar da yemek yeme becerilerinin kazanılmasını olumsuz olarak etkileyebilir. Yemek
yemeyi reddetme, çok hızlı yemek yeme,
yediklerini çıkarma, yemek kokusuna duyarlılık, takıntılı biçimde bazı yiyecekleri yeme davranış sorununa örnek verilebilir.

Yemek yeme bozukluğu tamamıyla genetik bir bozukluktur demek yanlıştır.

Kapsamlı ve etkili öğretim programlarının en
temel bileşenlerden biri olan sistematik öğretim,
öğretimin bir plana bağlı kalınarak tutarlı bir biçimde yürütülmesidir. Sistematik öğretimin kullanılması, öğrencinin becerilere ilişkin performansını
arttırmakta ve öğrenilen becerilerin genelleme ve
kalıcılık aşamaları için yapılandırılmış bir plan sağlayarak yüksek düzeyde katılımın gerçekleşmesini
sağlamaktadır. OSB olan bireylerin uygun davranışlarının arttırılmasında ya da yeni davranışların
kazandırılmasında etkili bir biçimde kullanılan
ve Uygulamalı Davranış Analizi (UDA) ilkelerine
dayalı çeşitli stratejiler yer almaktadır. Buluş yoluyla öğretim bunlara arasında yer almaz.

OSB olan bireylerin normal gelişim gösteren çocuklara kıyasla belirgin bir fiziksel farklılıkları yoktur.

Atipik motor gelişim, ortopedik yetersizlikler, kaba ve ince motor becerilerdeki yetersizlikler gibi pek çok nedenden dolayı öz bakım becerilerinin edinimi etkilenebilir.