GELİŞİMSEL YETERSİZLİKLERİN BAKIM VE REHABİLİTASYONU

Kendini diğer insanlardan soyutlamak

Doğal Öğretim Yöntemleri

Yalnız III

I-II

I-III

Otizm spektrum bozukluğu olan bireylerin dil gelişimi oldukça iyidir.

Becerinin genellenmesi

I ve III

Gerektiğinde normal gelişim gösteren yetişkin ve bireylerin çocuklarındaki yetersizlik durumunu kabullenmelerine engel olmak

Ayrık denemelerle öğretim

Otizm spektrum bozukluğu (OSB) olan bireylerin iletişim alanında sahip oldukları yetersizlikleri onların ihtiyaçlarını, isteklerini ya da tercihlerini ifade edememelerine ve bunun bir sonucu olarak da etraflarındaki bireylerle iletişim kuramamalarına neden olmaktadır . Otizm Erken çocukluk döneminde ortaya çıkan, sözel ve sözel olmayan iletişim ve sosyal etkileşim becerilerinde sınırlılıklar ile birlikte takıntılı, yineleyici davranışlar ve ilgi alanlarında sınırlılık ile karakterize edilen bir yaygın gelişimsel bozukluktur.

DSM-5 e göre Otizm, Asperger Sendromu, Atipik Otizm ve Çocukluk Dezentegratif Bozukluğu alt kategorileri “Otizm Spektrum Bozukluğu” (OSB) çatısı altında toplanmaktadır. Ayrıca, DSM-5 kılavuzunda otizm, (a) sınırlı/yinelenen ilgi ve davranış örüntüleri, (b) sosyal etkileşim ve iletişimde belirgin yetersizliklerle kendini iki boyutta gösteren nöro-gelişimsel bir bozukluk olarak ifade edilmektedir.

Otizm spektrum bozukluğunun erken belirtileri:

• 6 ayı geçtiği hâlde başkalarına gülümsememek

• 12 ayı geçtiği hâlde agulamamak, parmakla bir şeyi işaret etmemek ya da ‘bay-bay’ gibi jestleri yapmamak

• 16 ayı geçtiği hâlde tek bir sözcük bile söylememek

• 24 ayı geçtiği hâlde iki sözcüklük basit cümlecikler kurmamak

• Hangi ayda olursa olsun gelişimde gerileme göstermek; örneğin, daha önce söylediği bazı sözleri söylememeye başlamak.

Okul öncesi dönemde gözlenen özellikler:

• Başkalarının kendisine dokunmasından kaçınmak

• Kendini diğer insanlardan soyutlamak

• Başkalarının mimiklerini taklit etmemek

• Anne-babasının kendisine gülümsemesine karşılık gülümseme davranışı göstermemek

• Günlük yaşamda konuşarak iletişim kurmamak

• Başkalarının söylediklerini anında ya da gecikmeli olarak papağan konuşması biçiminde tekrarlamak

• Kendisine adıyla seslenildiğinde hiçbir tepki vermemek

• Etrafındakilerin sıklıkla kullandığı bay-bay yapma ya da öpücük verme gibi jestleri kullanmamak

OSB’li bireylerde öğretim düzenlenirken ve öğretim yöntemi/sürecine karar verirken sıralanan özellikler akılda tutulmalıdır:

a. OSB’den orta ve ileri derecede etkilenmiş olan bireyler normal gelişim gösteren akranlarına kıyasla daha düşük bir hızla öğrenirler.

b. OSB’den orta ve ileri derecede etkilenmiş olan bireyler öğrendikleri becerilerin kalıcılığını ve genellenmesini sağlamakta çoğunlukla başarısız olmaktadırlar.

c. OSB’den orta ve ileri derecede etkilenmiş olan bireyler ayrı ayrı öğretilen becerileri birleştirmede sorunları vardır.

Bakıma muhtaç özürlünün özellikleri dikkate alınarak aşağıda belirtilen bakım hizmetleri sunulur. a. Kişisel bakım hizmetleri;

1. Banyo yaptırılması 2. Tuvalet ihtiyacını gidermede yardım edilmesi ve gerektiğinde temizliğinin yapılması 3. Tırnaklarının kesilmesi 4. Saçlarının taranması 5. Dişlerinin temizlenmesi 6. Yemek ve içecek ihtiyacının giderilmesi 7. El, yüz ve ayak temizliği 8. Sakal tıraşının yapılması 9. İstenmeyen tüylerin temizlenmesi 10. Elbiselerinin giydirilmesi ve çıkarılması 11. Burun ve kulak temizliğinin yapılması 12. Yatağının temizlenmesi ve düzeltilmesi 13. Odasının temizlenmesi 14. Çamaşırlarının yıkanması gibi hizmetleri içerir.

Yönetmelik bu boyutlarında incelendiğinde, OSB olan bireylerde de dâhil olacak biçimde tüm yetersizliği olan bireylerin bakımı sürecinde “öz bakım becerileri” öncelikli kazandırılması gereken bir beceri alanı olduğu görülmektedir.

Yemek yeme becerilerinin kazanılmasını etkileyen etmenleri şöyle sıralayabiliriz:

• Küçük kas becerilerinin gelişimindeki yetersizlikler sinir sistemi ile ilgili yetersizlikleri ağız boşluğu ve kas yapısındaki bozukluklar (tavşan dudak, yarık damak vb.) ve diyet yapılmasını gerektiren durumlar yemek yeme becerilerinin kazanılmamasına ya da geç kazanılmasına yol açmaktadır.

• Görme ya da işitmedeki yetersizlikler ve öğretim fırsatı sağlamayan öğretim ortamları yemek yeme becerilerini olumsuz etkileyebilir.

• Ayrıca yemek yeme ile bazı davranışsal sorunlar da yemek yeme becerilerinin kazanılmasını olumsuz olarak etkileyebilir. Yemek yemeyi reddetme, çok hızlı yemek yeme, yediklerini çıkarma, yemek kokusuna duyarlılık, takıntılı biçimde bazı yiyecekleri yeme davranış sorununa örnek verilebilir.

Doğal öğretim yöntemleri farklı dil edinim düzeyindeki OSB’li bireylere özellikle dil ve sosyal etkileşim becerilerinin öğretiminde kullanılan öğretim stratejilerini barındırır. Doğal öğretim yöntemleri etkinlik temelli öğretim ya da gömülü öğretim, fırsat öğretimi gibi uygulamalı davranış analizi ilkelerine dayalı olarak geliştirilmiş bir dizi öğretim stratejisini içermektedir. Doğal öğretim yöntemleri yeni iletişim ve sosyal becerilerin öğretilmesinde günlük rutinleri ve etkinlikleri öğretim fırsatı olarak kullanılır. Öz bakım becerileri bu kapsamda etkinlikler içerisine gömülerek günlük doğal rutinin bir parçası olarak çalışılmalıdır.

Etkinlik çizelgesi, OSB olan bireyin gününü oluşturan etkinlikleri hedeflenen sırada yerine getirmesini sağlamak amacıyla geliştiren resim ya da sözcükler dizisidir. Etkinlik çizelgeleri OSB’li bireyin gününü tahmin edilebilir hâle getirmekte ve bireye günlük rutinlerdeki değişimlere hazır olma fırsatı sunmaktadır.

Bazı aileler resmî bir destek almadan çocuklarının bakımını sağlarken bazıları uzman yardımına ihtiyaç duyar. Bu yönlendirmeler kapsamında kısaca uzmanların yapabilecekleri sorumlulukları şu şekilde sıralayabiliriz:

• OSB olan bireylerin ailelerine duygusal ve sosyal destek sağlamak • Bakım hizmetleri konusunda bakıcı aile fertlerine yönelik rehberlik, danışmanlık ve eğitim hizmeti vermek

• Ailelere okula devam eden çocuklarının yetersizlikleri odaklanmaları yerine başarıları ve yeterlilikleri üzerinde odaklanmalarını sağlayarak aile yapısını ve organizasyonunu güçlendirmek

• Gerektiğinde normal gelişim gösteren yetişkin ve bireylerin çocuklarındaki yetersizlik durumunu kabullenmeleri için çaba göstermek

• Gerektiğinde yetersizliği olan çocukların bakımı, eğitimi, rehabilitasyon hizmetleri hakkında aile ya da öğretmenlere bilgi vermek

• OSB olan çocukların yaşamlarını kendi başlarına idare edecekleri becerilerin neler olduğunu, kendini yönetmek ve kendini savunmak konusunda gerekli bilgileri aktarmak

• Ailelere OSB olan çocuklarının durumu ile ilgili ortaya çıkabilecek sıkıntıları ile baş etmede kullanacak yöntemleri ve yardım alacakları meslek grupları ile ilgili bilgi vermek

• Gerektiğinde aileye ya da bireye cihaz, para, ilaç vb. elle tutulabilir desteklerin sağlanması için yönlendirmeler yapmak

• Bakım hizmetleri konusunda bakıcı aile fertlerine yönelik rehberlik/yönlendirme hizmeti vermek