GELİŞİMSEL TANI VE DEĞERLENDİRME YÖNTEMLERİ

Bağlanma kuramı Bowlby tarafından geliştirilen ve çocukların yetişkinlerle ilişkilerini
açıklayan önemli yaklaşımlardan biridir. Kurama göre bireylerde yakınlık arama ve yakın ilişkiler kurma yönünde evrensel bir eğilim bulunmaktadır ve bu eğilim bebeklikten itibaren başlamaktadır. Yeni doğan bebeklerin yalnızca onlara bakmaya ve korumaya istekli bir yetişkinin varlığında yaşamlarını sürdürebilecekleri gerçeği nedeniyle bebekler bakım veren kişi ile etkileşimi sağlamaya yardımcı davranışlar (emme, izleme, gülümseme, ağlama, dokunma) ile donanımlı olarak dünyaya gelirler. Bebeğin doğuştan getirdiği bu özellikleri, bakım veren ile düzenli ve tutarlı bir etkileşim kurması sonucu gelişmektedir.

Sameroff ’un çoklu risk modeline göre çocuğun hayatında bulunan risk faktörleri çocuğun gelişimini olumsuz etkilemektedir. Bu risk faktörleri ailede yoksulluk, madde kullanımı, aile içi şiddet, olumsuz disiplin, düzenli bakım ve sevgi veren bir yetişkinin eksikliği, fiziksel ya da psikiyatrik hastalıklar, ihmal ve istismar olarak sıralanabilir. Yaşamında en az sekiz ya da dokuz risk faktörü var olan çocuklar diğer çocuklara göre gelişimsel olarak önemli ölçüde geride kalabilmektedir. Yaşamında çoklu risk faktörü bulunan ve bulunmayan çocuklar arasında zekâ puanlarında da farklılıklar belirlenmektedir (Sameroff ve Fiese, 1992). Çalışmalar risk faktörlerinin birikimli etkilerinin olduğunu ve risk faktörlerinin sayısı arttıkça olumsuz etkilerinin arttığını göstermektedir.

Çocuk sağlığında ikinci boyut olarak tedavi hizmetleri yer almaktadır. Bu iyileştirici
çalışmalarda hastalığın fark edilmesi ve hemen erken müdahale ile tedaviye başlanması
önem taşımaktadır. Erken müdahale hastalığın derecesinin artmasını ve daha üst düzey
sorunların ortaya çıkmasını önleyeceği gibi ailenin olayla baş edebilme yeteneğine olumlu katkı sağlamaktadır. Bunun için ailenin hastalık belirtileri konusunda bilgi sahibi olması ve tedaviye ulaşma olanaklarına sahip olması gerekmektedir.

Beslenme yetersizlikleri kadar beslenmeye gereğinden fazla odaklanmak da beslenme
sorunlarına yol açmaktadır. Ailenin çocuğu gereğinden fazla yemeye zorlaması, doyma
kararının çocuktan alınması, yeni besinlerin denenmesinde baskı yapılması, çocuğa şeker oranı yüksek gıdaların erken yaştan itibaren sunulması, ödül olarak kullanılması ya da bu gıdalara yönelik aşırı kısıtlamaların olması, öğünlerdeki olumsuz duygusal atmosfer çocuklarda beslenme sorunlarına yol açabilecek özellikler olarak sayılabilir

Baumrind’e (1989) göre çocuk yetiştirme tarzları yetkeci, yetkeli, serbest anne baba tutumları olarak sınıflandırılabilir. Yetkeci çocuk yetiştirme tarzına sahip ailelerin yapısına bakıldığında otoriter, sıkı ebeveyn kontrolünün olduğu, çocuğun kararlara katılmadığı, aile içinde çok az sıcaklığın olduğu bir yapı görülmektedir.

Ailenin ev ortamında yapılan görüşmede uzman bir “güç” figürü olarak değil de bir misafir olarak algılanabilmektedir. Bu koşullar altında aile kendisini daha rahat hissederek daha fazla iletişim kurabilir ve bu sayede bilgi, duygu ve düşüncelerini daha rahat paylaşabilir ve sorular sorabilir. Böylece çocuk hakkında, ailenin değer yargıları, çocuğa karşı tutum ve davranışları, çocuktan beklentileri hakkında daha fazla bilgi edinilebilir. Ayrıca çocuğun yaşam alanı, ebeveynleri ile olan ilişkileri, evde aldığı sorumluluklar gözlemlenebilir (MEB, 2013).

Çocuğu ile ilgili bilgileri paylaşırken aileyi duyarlı bir biçimde dinlemek, duymak ve anlamak çok önemlidir. Bir başka kişiyi etkin olarak dinlemek; ona “seni önemsiyorum” mesajını vermeyi sağlamaktadır. Bunun için aileyi olumlu bir tutum içinde, dikkatle dinlemek, onun hislerini ve söylemek istediklerini anlamaya çalışmak ve bunları özetleyerek ifade etmek gerekmektedir (Tan, 1992).

Erken eğitim sürecine dayalı aile merkezli felsefenin altındaki temel varsayımlar aşağıdaki biçimde özetlenebilir (Baird ve Peterson, 1997):
• Çocuğu en iyi tanıyan kişiler çocuğun aile bireyleridir.
• Aile, kendisi ve çocuğun geleceğiyle ilgili kararlar alabilen bir yapıdır.
• Aile hem çocuğun hayatında hem de uzmanlarla ilişkide sürekli olarak yer almaktadır.
• Amaçların belirlenmesinde ailenin öncelikleri esastır.
• Aile ve uzman arasında iş birliğine dönük bir güven ilişkisi gereklidir.
• Ailenin kültürel kimliğine, inançlarına, değerlerine ve başa çıkma tarzlarındaki
farklılıklara saygı esastır.

Bağlanma kuramı Bowlby tarafından geliştirilen ve çocukların yetişkinlerle ilişkilerini açıklayan önemli yaklaşımlardan biridir. Kurama göre bireylerde yakınlık arama ve yakın ilişkiler kurma yönünde evrensel bir eğilim bulunmaktadır ve bu eğilim bebeklikten iti­baren başlamaktadır. Yeni dog_̆an bebeklerin yalnızca onlara bakmaya ve korumaya istekli bir yetişkinin varlığında yaşamlarını sürdürebilecekleri gerçeği nedeniyle bebekler ba­kım veren kişi ile etkileşimi sağlamaya yardımcı davranışlar (emme, izleme, gülümseme, ağlama, dokunma) ile donanımlı olarak dünyaya gelirler. Bebeğin doğuştan getirdiği bu özellikleri, bakım veren ile du_̈zenli ve tutarlı bir etkileşim kurması sonucu gelişmektedir. Bowlby, bebeğin annesine duyduğu, biyolojik kökenli, sosyal ilişkilerin başlangıcını oluş­turan, çeşitli davranışlarla kendini gösteren ve gelecek ilişkiler için şablon niteliği taşıyan bir ilişki tanımlamıştır. Bebeğin annesi ile erken dönemde yaşadığı deneyimleri içselleş­tirerek oluşturduğu modeller sonraki ilişkileri için temel oluşturmaktadır. Bu ilk temel ilişkide ortaya çıkan yetersizlikler ya da meydana gelen aksamalar bağlanmayı olumsuz yönde etkilemektedir. Bebeklik döneminde geliştirilen güvenli ya da güvensiz bağlanma stilleri ileri çocukluk ve yetişkinlik döneminde değişime dirençlidirler

Aile sistemleri kuramı ailenin her bir üyesinin diğer üyelerden etkilendiğini ve diğer üyelerini etkilediğini açıklayarak ailenin özelliklerini ve çocuk üzerindeki etkilerini ta­nımlamaktadır (Christian, 2006). Sameroff’un çoklu risk modeline göre çocuğun hayatın­da bulunan risk faktörleri çocuğun gelişimini olumsuz etkilemektedir. Bu risk faktörleri ailede yoksulluk, madde kullanımı, aile içi şiddet, olumsuz disiplin, düzenli bakım ve sevgi veren bir yetişkinin eksikliği, fiziksel ya da psikiyatrik hastalıklar, ihmal ve istismar olarak sıralanabilir. Yaşamında en az sekiz ya da dokuz risk faktörü var olan çocuklar diğer ço­cuklara göre gelişimsel olarak önemli ölçüde geride kalabilmektedir. Yaşamında çoklu risk faktörü bulunan ve bulunmayan çocuklar arasında zekâ puanlarında da farklılıklar belir­lenmektedir (Sameroff ve Fiese, 1992). Çalışmalar risk faktörlerinin birikimli etkilerinin olduğunu ve risk faktörlerinin sayısı arttıkça olumsuz etkilerinin arttığını göstermektedir.

İnsan gelişiminin ekolojik modelinde Bronfenbrenner (1986) çocuğun merkezde ol­duğu ve çevresinde çocuğu farklı derecelerde etkileyen katmanların bulunduğu bir sistem  tanımlamıştır. Bu modelde çocuğun günlük yaşamında karşılıklı iletişimde bulunduğu, ilişki kurduğu kişileri kapsayan ve çocuğu en fazla etkileyen katman Mikrosistem ola­rak adlandırılmakta ve çocuğun aile ve okul çevresinden oluşmaktadır. Aile mikrosiste­mi içinde anne-baba, kardeşler ve yakın akrabalar (büyükanne vb.) ile okul mikrosistemi içinde öğretmenler ve akranlar yer almaktadır. İlk katman içinde yer alan aile ortamı ço­cuğun gelişiminde önemli yer tutmaktadır. Mezosistem olarak adlandırılan ikinci katman, çocuğun ilişki içerisinde bulunduğu iki veya daha fazla mikrosistem ögesinin arasındaki etkileşimi içermektedir. Aile ve arkadaş grupları, aile ve okul yönetimi, aile ve öğretmen­ler, öğretmenler ve okul yönetimi arasındaki etkileşimler bu katmanda yer alarak çocuğun davranışlarını etkilemektedir. Bronfenbrenner tarafından tanımlanan diğer katmanlar ise çocuğa etkisi dolaylı olan egzosistem, makrosistem ve kronosistemdir. Çocuğun değişen gelişimsel durumu ve ihtiyaçları ile bağlantılı olarak çevresinde yer alan kişiler ve ilişkile­rinde değişiklikler olmaktadır. Ekolojik yaklaşım çocuklara geniş bir perspektiften yakla­şarak çocuğu tanımak için tüm yaşam alanının incelenmesinin önemi üzerinde durmak­tadır (Bronfenbrenner, 1986).

Bireyin yaşamında davranışlarına yön veren, karşılamak üzere harekete geçmesini sağ­layan bazı ihtiyaçları bulunmaktadır. Glasser (2005) insanın bu “temel ihtiyaçlar”ını fiz­yolojik kökenli ihtiyaçlar ve psikolojik ihtiyaçlar olmak üzere iki bölüme ayırmıştır. Bu ihtiyaçların karşılanmasında bir öncelik sırası bulunmaktadır (Maslow, 2004). Özellikle yaşamın ilk yıllarında davranışların belirleyicileri olarak ifade edilebilecek fizyolojik kö­kenli temel ihtiyaçlar beslenme, uyku, dinlenme, güvenlik gibi hayatta kalma ihtiyacını tanımlamakta ve ilk sıralarda yer almaktadır. Çocukların sağlıklı gelişimlerinin sağlanma­sında psikolojik ihtiyaçlarının karşılanması da biyolojik ihtiyaçlar kadar önem taşımakta­dır. Bu ihtiyaçlar diğer insanlara karşı duyulan bağlılığı ve yakınlığı tanımlayan sevgi ve ait olma ihtiyacı; kendini ifade etme, başarılı olma ve başarılı olarak tanınma, değerli olmayı tanımlayan güç ihtiyacı; bağımsızlık, özerklik, seçimlerde bulunabilme, karar verme ola­rak tanımlanabilecek özgürlük ihtiyacı; oyun oynama, gülebilme, yeni şeyler öğrenme, hoş vakit geçirebilme, mizah duygusuna sahip olma ve yaşamdan olumlu yanlar çıkarma gibi olumlu durumları içeren eğlence ihtiyacı olarak tanımlanmaktadır (Glasser, 2005).

Bireyin yaşamında davranışlarına yön veren, karşılamak üzere harekete geçmesini sağ­layan bazı ihtiyaçları bulunmaktadır. Glasser (2005) insanın bu “temel ihtiyaçlar”ını fiz­yolojik kökenli ihtiyaçlar ve psikolojik ihtiyaçlar olmak üzere iki bölüme ayırmıştır. Bu ihtiyaçların karşılanmasında bir öncelik sırası bulunmaktadır (Maslow, 2004). Özellikle yaşamın ilk yıllarında davranışların belirleyicileri olarak ifade edilebilecek fizyolojik kö­kenli temel ihtiyaçlar beslenme, uyku, dinlenme, güvenlik gibi hayatta kalma ihtiyacını tanımlamakta ve ilk sıralarda yer almaktadır. Çocukların sağlıklı gelişimlerinin sağlanma­sında psikolojik ihtiyaçlarının karşılanması da biyolojik ihtiyaçlar kadar önem taşımakta­dır. Bu ihtiyaçlar diğer insanlara karşı duyulan bağlılığı ve yakınlığı tanımlayan sevgi ve ait olma ihtiyacı; kendini ifade etme, başarılı olma ve başarılı olarak tanınma, değerli olmayı tanımlayan güç ihtiyacı; bağımsızlık, özerklik, seçimlerde bulunabilme, karar verme ola­rak tanımlanabilecek özgürlük ihtiyacı; oyun oynama, gülebilme, yeni şeyler öğrenme, hoş vakit geçirebilme, mizah duygusuna sahip olma ve yaşamdan olumlu yanlar çıkarma gibi olumlu durumları içeren eğlence ihtiyacı olarak tanımlanmaktadır (Glasser, 2005).

Bu doğrultuda çocuğun temel ihtiyaçlarının aile içerisinde giderilmesini sağlayacak özelliklerin belirlenmesi gerekmektedir. Ancak psikolojik ihtiyaçlar sosyal ve kültürel bağlam içinde farklılık gösterebileceğinden aile kendi sosyal bağlamı içinde değerlendi­rilmelidir. Örneğin bazı kültürlerde anne baba kontrolü kabul edilen bir özelliktir. Anne  baba denetiminin anlamı hem çocuk hem de anne baba için kültür tarafından belirlen­mektedir. Anne baba denetiminin yaygın ve kabul edilebilir olduğu sosyokültürel bağ­lamlarda çocuğun bunu normal algıladığı sevgisizlik ya da reddetme olarak görmediği bilinmektedir (Kağıtçıbaşı, 2010). Bu durumda ailede uygulanan disiplini sosyal bağlamı dikkate almadan değerlendirme hatalı sonuçlar verebilmektedir. Elbette anne baba kont­rolü kin, baskı, sevgi ve şefkat olmadan uygulandığında hangi kültür içinde olursa olsun çocuğun gelişimi ve ruh sağlığı için önemli engel teşkil etmektedir (Kağıtçıbaşı, 2010). Bir diğer örnekte de bebeklik döneminde çocuğun anne ile ilişki özelliklerinde kültürler ara­sı farklılıklar olabilir. Batı kültüründe çocuğun kendi kendine oyalanması, olabildiğince az kucağa alınması daha sağlıklı bulunurken Doğu kültüründe erken yaşlarda çocuğun mümkün olduğunca anne ile temas içinde olması önemsenmektedir. Kültürel bağlam dik­kate alınmadan yapılan değerlendirmelerde çocuğun anne ile yakınlık arama davranışla­rı sağlıksız olarak değerlendirilebilmektedir (Garcia Coll, Akerman ve Cicchetti, 2000; Rothbaum, Weisz ve Pott, 2000). Aileyi kendi kültürel bağlamının içinde değerlendirmek çocuğu tanıma ve değerlendirme çalışmalarında bir uzmanın dikkat etmesi gerekli önem­li özelliklerden birisidir.

Çocukların süreğen veya tedavisi uzun süren akut hastalık durumlarına gelişimlerinde ge­rilemeler ve çeşitli davranış problemleri eşlik edebilmektedir (Casby, 2001; Deniz ve Aral, 2003; Er, 2006). Bu nedenle çocuk sağlığında iki boyut dikkat çekmektedir. Bunlardan birincisi olan koruyucu çalışmalar ile çocuğun hasta olmasının önlenmesi amaçlamakta­dır. Bunun için ailenin hijyen, aşılar gibi sağlık konularında bilgi sahibi olması ve bunları uygulaması, ev ortamının bazı özelliklere sahip olması ve çocuğa sağlıklı gelişimini sağla­yacak olanakların sağlanması gerekmektedir (Berk, 2013).

Çocuk sağlığında ikinci boyut olarak tedavi hizmetleri yer almaktadır. Bu iyileştirici çalışmalarda hastalığın fark edilmesi ve hemen erken müdahale ile tedaviye başlanması önem taşımaktadır. Erken müdahale hastalığın derecesinin artmasını ve daha üst düzey sorunların ortaya çıkmasını önleyeceği gibi ailenin olayla baş edebilme yeteneğine olumlu katkı sağlamaktadır. Bunun için ailenin hastalık belirtileri konusunda bilgi sahibi olması ve tedaviye ulaşma olanaklarına sahip olması gerekmektedir. Örneğin, yüksek ateş anında uygulanacak olan yanlış tutumlar çocuklarda ölüme kadar giden komplikasyonlara neden olmaktadır. Bu nedenle ateş anında alınması gereken önlemler ve zamanında yapılacak girişimler büyük önem taşımaktadır (Şen Celasin, Ergin ve Atman, 2008). İyileşme süre­cinde çocuğun aldığı tıbbi bakım yanında ailenin çocuğa yaklaşımı da önem taşımakta­dır. Bu süreçte çocuğun hastalık durumuna odaklanmaktan daha çok gereksinimlerinin desteklenmesi önem taşımaktadır (Er, 2006). Bu doğrultuda çocuk sağlığı ile ilgili olarak ailelerin bilgi ve yaklaşımlarının belirlenmesi gerekmektedir.

Belirlenebilecek özellikler: Rutin doktor kontrolleri, evin ısısı, aydınlık olması, hijyen, evde sigara içilme durumu, ailenin aşılar ve çocuk hastalıkları ile ilgili bilgi düzeyleri ve tutumları, ailenin sağlık güvencesi vb..

Çeşitli uyarımlar sonucunda bireyde kalan izlenimler “Yaşantı” olarak adlandırılmaktadır. Bu anlamda bireyin yaşantı kazanması için bilincinin gelişmesi zorunluluğu bulunmamaktadır.

Erken dönemde beynin gelişimini etkileyen faktörlerden en sık karşılaşılanlar oksijen, beslenme, hormonlar, duyusal uyarı, etkinlik ve sosyal ilişki olarak sıralanmaktadır. Bu faktörler hem biyolojik özellikleri hem de psikolojik özellikleri etkileyen değişkenlerdir.

Aileyi kendi kültürel bağlamının içinde değerlendirmek çocuğu tanıma ve değerlendirme çalışmalarında bir uzmanın dikkat etmesi gerekli önemli özelliklerden birisidir.

Belirlenebilecek özellikler: Rutin doktor kontrolleri, evin ısısı, aydınlık olması, hijyen,
evde sigara içilme durumu, ailenin aşılar ve çocuk hastalıkları ile ilgili bilgi düzeyleri ve
tutumları, ailenin sağlık güvencesi vb

Okul öncesi dönemde yapılan fiziksel etkinlikler çocuğun eğlenerek katıldığı oyun formunda çalışmalardan oluştuğunda daha fazla ilgi çekebilmektedir. Çocuklar fiziksel etkinlik içeren bu oyunları oynayabilmek için dış mekânlar gibi rahat ortamlara ihtiyaç duymaktadırlar. Bunun için çocuklara fırsat sağlanması önem taşımaktadır. Çocukların spor alışkanlıkları kazanmasında düzenli olarak yaptığı kendi fiziksel etkinliklerinin yanında spor etkinliklerini izlemesi, sporda başarılı modelleri tanıması, ailesi ile birlikte bu tarz etkinliklerde yer alması önem taşımaktadır. Bu doğrultuda ailenin çocuğun fiziksel etkinliklerini desteklemede neler yaptığının belirlenmesi çocuğu tanıma çalışmalarında önemli unsurdan biri olarak sayılabilir.
Belirlenebilecek özellikler: Çocuğun bahçe vb. açık havada oyun oynama olanakları, çocuğun ve ailenin yaparak ya da izleyici olarak katıldığı spor etkinlikleri vb.

Beslenme yetersizlikleri kadar beslenmeye gereğinden fazla odaklanmak da beslenme sorunlarına yol açmaktadır. Ailenin çocuğu gereğinden fazla yemeye zorlaması, doyma kararının çocuktan alınması, yeni besinlerin denenmesinde baskı yapılması, çocuğa şeker oranı yüksek gıdaların erken yaştan itibaren sunulması, ödül olarak kullanılması ya da bu gıdalara yönelik aşırı kısıtlamaların olması, öğünlerdeki olumsuz duygusal atmosfer çocuklarda beslenme sorunlarına yol açabilecek özellikler olarak sayılabilir.