GELİŞİMSEL TANI VE DEĞERLENDİRME YÖNTEMLERİ

Her ne kadar, çocukların farklı yaş dönemlerinde evrensel olarak edindikleri ve sergiledikleri bazı beceriler var ise de her çocuğun gelişim hızı ve özellikleri birbirinden farklıdır. Unutmamak gerekir ki her çocuk farklı yapısal özelliklerle dünyaya gelir ve farklı bir çevrede büyür. Çocukları gelişimsel olarak gözleyip değerlendirirken onların doğuştan getirdikleri ve içinde büyüdükleri ortama ait farklı özellikleri olabileceği göz önünde bulundurulmalıdır. Ayrıca üzerinde durulması gereken en önemli noktalardan birisi de gelişim basamaklarını ve sonuçlarını değerlendirmenin, zekâ ölçmek olarak kesinlikle yorumlanmaması gerektiğidir. Doğru cevap C seçeneğidir.

Eğitsel tanı, tıbbi tanı sonuçları da göz önünde bulundurularak Millî Eğitim Bakanlığına bağlı Rehberlik Araştırma Merkezleri’ ndeki (RAM) uzmanlar tarafından yapılmaktadır. Doğru cevap B seçeneğidir.

Erken müdahale çalışmalarında gözlem raporları standardize testler, gelişimsel tanı ve değerlendirme araçları, akademik başarı testleri, ölçüt bağımlı testler, performans testleri, kullanılmaktadır. Kullanılan tüm bu araçların uygulanması sonucunda uzmanlar ve aileler çocukların genel gelişim performansı ile ilgili bilgi edinebilir ve görüş alışverişinde bulunabilirler. Doğru cevap C seçeneğidir.

ABD yasaları gereği özel gereksinimli çocukların gelişimsel açıdan desteklenmesinde evde aile odaklı hizmetlerin yürütülmesinde Bireyselleştirilmiş Aile Hizmet Planı (BAHP) uygulanmakta olup erken müdahale programı yürütülmektedir. Doğru cevap D seçeneğidir.

Özel gereksinimi olan çocuklar, en az kısıtlayıcı eğitim ortamı olan genel eğitim hizmetlerinden, ev ya da yatılı okul gibi ayrı özel eğitim hizmetlerinden yararlandırılabilir. Yerleştirme kararı ise çocuğun bireysel gelişim özelliklerine ve gereksinimlerine dayandırılır. Tam zamanlı kaynaştırma raporu bulunan birey genel eğitim sınıfında eğitimini sürdürür. Doğru cevap B seçeneğidir.

Kaynak odada eğitim, bireysel ya da küçük grup eğitimi olarak özel eğitim öğretmeni tarafından verilmektedir. Kaynak oda uygulamasında her ne kadar çocuk sınıf dışına çıkıyorsa da çocuğa verilecek destek, sınıfta verilen derse paralellik gösterecek ya da dersle ilgili eksiğini kapatacak nitelikte olmaktadır. Doğru cevap D seçeneğidir.

Gelişimsel değerlendirme sonuçlarına göre sınıflarına özel gereksinimli ya da farklı gelişim gösteren bir çocuk dâhil edildiğinde her sınıf öğretmeni öğretim yöntemlerini ve sınıf yönetimini tekrardan gözden geçirmelidir. Her çocuğa uygun eğitim ortamı sağlamak ve etkili sınıf stratejilerini geliştirmek, bu süreçte atılabilecek en önemli adımlardandır. Öğretmenler yaptıkları bu çalışmalar çerçevesinde yöntemlerinin çalışan ve çalışmayan taraflarını mutlaka belirlemeli ve çocukların farklı gelişim alanları üzerindeki etkilerini de değerlendirmelidir. Bu değerlendirmeler sonucunda öğretmenler gerektiğinde çocukların bilgi edinmeleri için farklı kaynaklara ve tekniklere başvurabilmelidirler. Doğru cevap E seçeneğidir.

Son yıllarda aileler, özellikle farklı gelişim gösteren ya da özel gereksinimi olan çocuklara yönelik hazırlanan erken müdahale programlarının ve bireyselleştirilmiş eğitim programlarının en önemli ve zorunlu bir parçası olarak görülmektedir. Bu açıdan bakıldığında ailelerin çocukla ilgili her türlü tedavi ve eğitim etkinliğine katılımı ve söz sahibi olmaları gereklidir. Planlanacak programlarda ailenin de ihtiyaçlarının belirlenmesi hedeflenmektedir. Bu planlamanın bir parçası olarak aile eğitimleri oluşturulabilir. Aile eğitimi planı oluşturmak için, ailelerin de değerlendirme sürecinden geçmeleri gerekmektedir. Aile değerlendirmesinin içeriği kitabınızın 139. sayfasında yer alan Şekil 5.5’te gösterilmektedir.  Doğru cevap E seçeneğidir.

Gelişimsel tanılama ve değerlendirme sonuçlarına göre gelişimsel olarak farklı özellikler gösteren ya da özel gereksinimleri olan, yaşına uygun olmayan, sosyal ve kültürel normlardan farklı duygusal tepki ve davranışlar göstermesi nedeniyle özel eğitim ya da rehabilitasyon alan çocuk ve gençler, sosyal ve toplumsal çevreleriyle uyumlu olmayan bazı davranışlar sergileyebilmektedirler. Gelişimsel süreç içerisinde bu tür davranışların önlenmesine yönelik müdahale yaklaşımları belirleyici rol oynamaktadır. Ayrıca ebeveynlerin çocuklarının gelişiminde eğitimin kritik rolünü anlamaları, onların sosyal becerilerini daha açık olarak desteklemeyi öğrenmeleri ve çocuklarına yönelik olumlu duygularını daha fazla ifade etmeyi öğrenmeleri, çocukların kendi kendine yetebilmelerini ve kendilerini gerçekleştirme düzeylerini arttırmalarına önemli ölçüde destek sağladığı bilinmektedir. Toplumsal gelişimi etkileyen en önemli etmen olarak aile, çocuğun toplumsallaşması sürecinde diğer kurumlar üzerinde de öncü bir etki göstermesi ile ayrı bir öneme sahiptir. Doğru cevap E seçeneğidir.

Gelişimsel değerlendirme, normal gelişim gösteren, özel gereksinimi olan veya hastanede yatan çocukların tüm gelişim alanlarını formal ve informal değerlendirme araç, yöntem ve teknikleri kullanılarak değerlendirme, gelişimsel sapma, risk taşıma ya da gecikmeleri önleme ile ilgili durumlarda erken müdahale sağlama ve gelişimi destekleyici programlar hazırlama gibi amaçları içeren çok yönlü bir süreçtir. Bu kavramları tanımlayacak olursak gelişimsel gerilik, çocuğun akranlarından bilişsel, motor, sosyal- duygusal, dil gelişimi ya da fiziksel bağlamda farklı özelliklere sahip olması olarak ifade edilebilir. Risk taşıma ise gelişimsel değerlendirme sonuçlarına göre mevcut durumda yetersizlik ya da güçlük durumu belirlenmemiş ancak birçok faktör göz önünde bulundurulduğunda ileride yeter­sizlik gösterme ihtimali normalde beklenenden daha fazla olan çocukları ifade etmektedir

Değerlendirme sonuçlarının yorumlanmasında dikkat edilmesi gereken birtakım kurallar bulunmaktadır. Bunlar aşağıda sıralanmıştır.

Yönlendirme, özel gereksinimleri olan bireyin gelişimsel değerlendirme ve tanılama sonucuna göre en az sınırlandırılmış eğitim ortamı ve özel eğitim hizmetine karar verilerek eğitim planı ve özel eğitim değerlendirme kurul raporu hazırlanmasını içeren bir süreçtir. Bu sürecin sonunda Özel Eğitim Değerlendirme Kurul Raporu düzenlenir. Yönlendirme kararı verilen birey için özel eğitim değerlendirme kuru­lu tarafından eğitim planı da hazırlanır. Eğitim planı doğrultusunda bireyin devam ettiği okul veya kurumda Bireyselleştirilmiş Eğitim Planı (BEP) hazırlanarak uygulanır. Yerleştirme ise Rehberlik Araştırma Merkezinde tanılaması yapılan ve özel eğitim değerlendirme kurulunca herhangi bir özel eğitim kurumuna yönlendirme­si yapılan çocukların uygun okula yerleştirilmesidir.

Aynı zamanda, öğretime nereden başlayıp nelerin öğretilmesi ve nasıl öğretilmesine ilişkin eğitsel kararlar alınması gerekmektedir. Çocuğa özgü oluşturulan bu programlar öğretmen, anne baba, uzman, kardeş ve (eğer uygunsa) çocuğun ortaklaşa katılımı ile geliştirilir.

Sonuç olarak gelişimsel değerlendirme yapmak; tek başına çocuk ve ailesi için gerek­sinimlerin yerine getirildiği anlamı taşımamalıdır. Bunun yanı sıra yapılan değerlendirme sonuçlarının yorumlanması; aile ve çocuk için uygun programın belirlenerek uygulanma­sını gerektirmektedir.

Erken müdahale, özellikle doğumdan ilk iki yıla kadar olan dönemde çocukların bilgi ve becerilerinin gelişmesi amacıyla uzmanlar ile gelişimi risk altında olan ya da özel gereksinimli olan çocukların anne-babalarının iş birliği içinde çalışması anlamına gel­mektedir. Hanson ve Lynch (1995), erken müdahalenin küçük çocuklar ve ailelerine yönelik sağlık hizmetlerini, sosyal servisleri ve eğitim amaçlarını içeren kapsamlı bir program olduğunu belirtmişlerdir (Akt. Howard, Williams ve Lepper, 2010). Dolayısıy­la doğumdan sonra gelişimsel değerlendirmenin erken dönemde yapılması gelişimsel olarak riskli bebek ve çocukların belirlenmesinde ve erken müdahale programının baş­latılabilmesinde önemli olmaktadır.

Erken müdahale, özellikle doğumdan ilk iki yıla kadar olan dönemde çocukların bilgi ve becerilerinin gelişmesi amacıyla uzmanlar ile gelişimi risk altında olan ya da özel gereksinimli olan çocukların anne-babalarının iş birliği içinde çalışması anlamına gel­mektedir. Hanson ve Lynch (1995), erken müdahalenin küçük çocuklar ve ailelerine yönelik sağlık hizmetlerini, sosyal servisleri ve eğitim amaçlarını içeren kapsamlı bir program olduğunu belirtmişlerdir (Akt. Howard, Williams ve Lepper, 2010). Dolayısıy­la doğumdan sonra gelişimsel değerlendirmenin erken dönemde yapılması gelişimsel olarak riskli bebek ve çocukların belirlenmesinde ve erken müdahale programının baş­latılabilmesinde önemli olmaktadır.

Erken müdahale çalışmalarında gözlem raporları standardize testler, gelişimsel tanı ve değerlendirme araçları, akademik başarı testleri, ölçüt bağımlı testler, performans test­leri, kullanılmaktadır. Kullanılan tüm bu araçların uygulanması sonucunda uzmanlar ve aileler çocukların genel gelişim performansı ile ilgili bilgi edinebilir ve görüş alışverişinde bulunabilirler. Bu karşılıklı iletişim ve etkileşimin ardından, gelişimsel profil, gecikmeler ya da beklenenden ileri düzey performans ve riskli durumların tamamı göz önünde bu­lundurulur. Dolayısıyla aile programın içinde yer almaktadır.

Bir bebeğin ya da çocuğun bakımında birinci derece sorumlu olan kişi genellikle an­ne-baba ya da çocuğun bakımını üstlenen üçüncü bir kişi olabilmektedir. Erken müdahale programlarının da ailenin aktif katılımına önem vermesi; çocuğun yakından tanıdığı kişi­lerin çocukla birlikte olması ve doğal rutinlerini bu kişiler aracılığı ile sağlaması açısından da oldukça yararlıdır.

Erken müdahale çalışmalarında müdahale, birden fazla gelişimsel alana hitap etmek zorunda kalabilir. Bu nedenle bir grup uzmanın iş birliği içinde çalışması beklenir. Bu iş birliği çalışmalarında etik konusu da dikkate alınmalıdır. Etik konusu, gelişimsel değer­lendirme sonuçlarının kullanımı konusunda en önemli konulardandır. Bu konuda ulusal ve uluslararası alanda mevcut olan etik ilkeleri ve uygulama boyutlarını incelemek, uygu­lamalarda yaşanabilecek etik ihlallerini ortadan kaldıracaktır. Gelişimsel değerlendirme sonucunda elde edilen bilgilerin çocuğun yararına kullanılacak şekilde tedavi ve eğitim hizmetlerinin planlanması amacıyla değerlendirilmesi yararlı olacaktır. Ayrıca çalışmala­rın süreklilik arz etmesi, değerlendirmenin de süreklilik kazanması anlamına gelmekte­dir. Gelişimsel değerlendirme her tekrar edildiğinde sonuçlar tekrardan yorumlanmalı ve değerlendirilmelidir.

Özel gereksinim alanları ve özel gereksinimli çocuklarının ihtiyaçlarının çeşitlilik gös­termesi sebebiyle sunulan eğitim hizmetleri de geniş bir alana yayılmakta ve çeşitlilik gös­termektedir.

Ülkemizde gelişimsel değerlendirme ve tanılama sonrasında özel eğitime ihtiyacı olan bireylerin eğitim alabileceği okullar ise aşağıda verilmiştir.

Özel gereksinim alanları ve özel gereksinimli çocuklarının ihtiyaçlarının çeşitlilik gös­termesi sebebiyle sunulan eğitim hizmetleri de geniş bir alana yayılmakta ve çeşitlilik gös­termektedir.

Ülkemizde gelişimsel değerlendirme ve tanılama sonrasında özel eğitime ihtiyacı olan bireylerin eğitim alabileceği okullar ise aşağıda verilmiştir.

Kaynaştırma uygulamalarının amacına uygun ve beklenilen yararı sağlayabilmesi için destek özel eğitim hizmetlerine ihtiyaç olabilmektedir. Bu hizmetler; kaynak oda, sınıf içi yardım, özel eğitim danışmanlığı gibi özel eğitim hizmetleri olabilmektedir.

Kaynaştırma programları, eğitim ve öğretim programlarını uyarlayabilme veya uygun yeni programlar oluşturabilme ve özel gereksinimli çocuğun gereksinimlerini karşılaya­bilecek ortamları yaratacak öğretimsel uygulamaları ve stratejileri içinde barındıran bir program olmalıdır.

Kaynak odada eğitim, bireysel ya da küçük grup eğitimi olarak özel eğitim öğretme­ni tarafından verilmektedir. Kaynak oda uygulamasında her ne kadar çocuk sınıf dışı­na çıkıyorsa da çocuğa verilecek destek, sınıfta verilen derse paralellik gösterecek ya da dersle ilgili eksiğini kapatacak nitelikte olmaktadır. Kaynak oda uygulamalarında bu konuya dikkat edilmesi gerektiğine vurgu yapılmaktadır. Bazı araştırmacılar, kaynak oda uygulamasının amacına uygun olarak iyi düzenlenmediğinde çok etkili olmadı­ğını belirtmişlerdir (Baker ve Zigmond, 1995). Kaynak oda uygulamalarının amacına uygun hizmet verebilmesi için sınıf öğretmenlerinin ve kaynak oda öğretmenlerinin iş birliği içinde olması ve program planlamalarında karşılıklı görüş alışverişinde bulun­maları gerekmektedir.

Özel eğitim sınıfı ise tipik gelişim gösteren çocukların bulunduğu eğitim kurumunda ayrı bir sınıf olarak programını yürütmektedir. Bu çocuklar kendisi gibi özel gereksinimli çocuklarla birlikte eğitim almakta, okul faaliyetlerinde diğer çocuklarla bir araya gelebil­mektedir. Özel eğitim okullarında ise tüm okuldaki çocukları özel gereksinimli çocuklar­dan oluşmaktadır.

Her alanda olduğu gibi özel gereksinimli bireylerin gelişimsel destek çalışmalarında bilimsel yöntemler kullanılması kaçınılmazdır. Bireyin yaşam kalitesini artırmaya ve top­lumsal yaşama katılımını sağlamaya dönük uygulamalar ve yeni yaklaşımlar, ilerleyen yıl­larda da alanın en önemli konularını oluşturmaya devam edecektir.

Özel gereksinimli çocuklar gelişimsel değerlendirme, izlem ve destek çalışmaları yü­rütülürken yaşamın belirli dönemlerinde farklı hizmetlerden yararlanmaktadırlar. Bu ço­cuklar bir dizi gelişimsel aşamada dikey geçiş deneyimi kazanmaktadırlar. Bu aşamalar bebeklik ve ilk çocukluk dönemi ele alındığında; hastaneden eve, evden erken müdahale programlarına, erken müdahaleden okul öncesi programa ve okul öncesi programdan anasınıfı ve ilkokula geçiş olarak ifade edilebilir (Wolery, 1989).

Özel gereksinim alanları ve özel gereksinimli çocuklarının ihtiyaçlarının çeşitlilik gös­termesi sebebiyle sunulan eğitim hizmetleri de geniş bir alana yayılmakta ve çeşitlilik gös­termektedir.

Ülkemizde gelişimsel değerlendirme ve tanılama sonrasında özel eğitime ihtiyacı olan bireylerin eğitim alabileceği okullar ise aşağıda verilmiştir.

Kaynaştırma uygulamalarının amacına uygun ve beklenilen yararı sağlayabilmesi için destek özel eğitim hizmetlerine ihtiyaç olabilmektedir. Bu hizmetler; kaynak oda, sınıf içi yardım, özel eğitim danışmanlığı gibi özel eğitim hizmetleri olabilmektedir.

Kaynaştırma programları, eğitim ve öğretim programlarını uyarlayabilme veya uygun yeni programlar oluşturabilme ve özel gereksinimli çocuğun gereksinimlerini karşılaya­bilecek ortamları yaratacak öğretimsel uygulamaları ve stratejileri içinde barındıran bir program olmalıdır.

Kaynak odada eğitim, bireysel ya da küçük grup eğitimi olarak özel eğitim öğretme­ni tarafından verilmektedir. Kaynak oda uygulamasında her ne kadar çocuk sınıf dışı­na çıkıyorsa da çocuğa verilecek destek, sınıfta verilen derse paralellik gösterecek ya da dersle ilgili eksiğini kapatacak nitelikte olmaktadır. Kaynak oda uygulamalarında bu konuya dikkat edilmesi gerektiğine vurgu yapılmaktadır. Bazı araştırmacılar, kaynak oda uygulamasının amacına uygun olarak iyi düzenlenmediğinde çok etkili olmadı­ğını belirtmişlerdir (Baker ve Zigmond, 1995). Kaynak oda uygulamalarının amacına uygun hizmet verebilmesi için sınıf öğretmenlerinin ve kaynak oda öğretmenlerinin iş birliği içinde olması ve program planlamalarında karşılıklı görüş alışverişinde bulun­maları gerekmektedir.

Özel eğitim sınıfı ise tipik gelişim gösteren çocukların bulunduğu eğitim kurumunda ayrı bir sınıf olarak programını yürütmektedir. Bu çocuklar kendisi gibi özel gereksinimli çocuklarla birlikte eğitim almakta, okul faaliyetlerinde diğer çocuklarla bir araya gelebil­mektedir. Özel eğitim okullarında ise tüm okuldaki çocukları özel gereksinimli çocuklar­dan oluşmaktadır.

Özel eğitim öğretmenleri özel eğitim merkezlerinde bireysel eğitim programları ile çocuğun gelişimini destekleyici öğretim yaparken aynı zamanda kaynaştırma programın­da da sistemin bir parçası olarak görev alırlar. Özel eğitim öğretmenleri MEB Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği’nde belirtildiği üzere aşağıda belirtilen görevleri yapmaktadır.

Aile bireylerinin tutumu, kardeş ilişkileri ve çevreyle iletişimde olası sorunlar konusunda rehberlik yapma görevi özel eğitim öğretmenlerinin değil rehber öğretmenlerin görevleri arasında yer almaktadır.

Okullarda uygulanan olumlu davranışsal destek planı, hızla değişen ve çeşitlenen prob­lem davranışları önleme ve azaltmada, toplumsal yaşama katılımı kolaylaştırmada yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu plan; etkinlik, yer, zaman ve bireyin sık sık karşılaştığı sosyal ortamların hepsine davranışsal destek sağlamayı amaçlamaktadır (Dunlap ve Carr, 2007). Özellikle çoklu yetersizliklere sahip bireylerde uygulanacak bu program, problem dav­ranışların sağaltımı konusunda ve toplumsal yaşama katılımı destekleyen çalışmalardan olması nedeniyle önem arz etmektedir. Diğer bir model olan uygulamalı davranış anali­zi ise davranış analizi ilke ve süreçlerini kullanarak bireylere sosyal açıdan önemli olan davranışları kazandırmaya odaklı bir disiplindir. Uygulamalı davranış analizi ilkeleri özel eğitim, genel eğitim ve psikoloji, ekonomi gibi farklı disiplinlerde de kullanılmaktadır.

Özel gereksinimli çocukların toplumsal hayata katılımında kapsayıcılık önemli bir yer tutmaktadır. Toplumun genel olarak özel gereksinimli çocuklarla ilgili olumsuz algısının düzeltilmesi, yaklaşımların daha olumlu bir şekilde olması toplumsal hayata katılımın mümkün olduğunca bağımsız olarak gerçekleşmesinde önemli olmaktadır. Sonuç olarak toplumsal yaşama katılımda hizmetin özel gereksinimli bireyler için gelişim destek odaklı bir program toplumun diğer kesimi için de özel gereksinimliliği anlamak üzerine odaklan­ması beklenmektedir.

Gelişimsel tanı ve değerlendirme öncelikle çocuğun gelişimsel durumu ile ilgili bilgi sahibi olmayı amaçlar. Elde edilen sonuçlar; tanılamada, gelişimsel destek hizmetin planlamasında, çocuğun uygun yöntem ve tekniklerle gelişimsel olarak desteklenmesinde ve sunulan hizmetin çocuk yararına olup olmadığının izlenmesinde kullanılabilir.