GELİŞİMSEL TANI VE DEĞERLENDİRME YÖNTEMLERİ

Okullarda grup zeka testi uygulanması ve yeni doğan işitme testi hızlı bir şekilde özel gereksinimli bireylerin belirlenmesine yönelik ön değerlendirmeler olduğundan tarama uygulamalarıdır. Bireysel zeka testi ve kula-burun-boğaz hekiminin kontrol etmesi tanı koyma sürecine örnek olarak verilebilir. Değerlendirme bireyin performansının ortaya koyulduğu bireysel özelliklerin belirlendiği bir süreç olduğundan alana özgü testler ve ilgi ölçümleri değerlendirme faaliyetine örnek olarak verilebilir. Doğru cevap C’dir.

Tanılamanın amacı, bir çocuğun var olan performansını, güçlü ve zayıf yönlerini belir­lemek, gelişimsel olarak çocuğu olumlu ve olumsuz etkileyen faktörlerin belirlenmesini, uygun tedavi ve desteğin sunulmasını sağlamak olmalıdır. 1 ve 2’doğrudur. Doğru cevap A’dır.

Uzman-aile görüşmelerinde “öykü alma” özel gereksinimli çocukların erken müdahale çalışmalarında önemli bir adımdır. Öykü alımı; doğum öncesi süreç (annenin gebelik yaşı, genel sağlık durumu, gebelikte hastalık-enfeksiyon gibi sorunlar, intrauterin büyümenin gebelik haftası ile uygunluğu gibi), doğum (doğum, doğum şekli, doğumda bebeğin izlemi gibi) ve doğum sonrası süreci (bebeğin geçirdiği hastalıklar, anne sütü alma, gibi) kapsamaktadır. Doğru seçenek B’dir.

Değerlendirme işlevinin amacı, uzmanların çocukta gözlemleyemedikleri bazı konularda ailelerden bilgi almalarıdır. Aileler değerlendirmenin bir parçası konumundadır. Doğru cevap B’dir.

Değerlendirme işlevinin amacı, uzmanların çocukta gözlemleyemedikleri bazı konularda ailelerden bilgi almalarıdır. Aileler değerlendirmenin bir parçası konumundadır. Doğru cevap B’dir.

Gelişim değerlendirmesi, çocuğun becerilerinin gelişimsel normlarla karşılaştırılma­sını sağlar ve gelişimi sınırda olan veya gecikmiş olan çocukların tanılanmasına yardım­cı olur. Gelişimin bir norm ile karşılaştırılması için değerlendirmenin standart bir araç kullanılarak standart bir uygulama ile yapılması gerekmektedir. Bu süreçte öğrencinin performansı akranlarının performansları karşılaştırılarak yorumlanır. Veriler bazen ebeveynlerden, bazen gözlemlerden bazen ise doğrudan öğrenciden elde edilebilir. Doğru cevap E’dir.

İş birliğinde eşitlik, özel gereksinimli çocukların tanılanması ve değerlendirilmesinde farklı alan uzmanlarının rolleri bulunmaktadır. Önemli olan her alan uzmanının özel gereksinimli çocuk ve ailesi ile ilgili söyleyeceklerinin olduğudur. Dolayısıyla alan uzmanları ekip içinde eşit söz hakkına sahip olmalıdır. Doğru cevap B’dir.

Ölçme ve değerlendirme çalışmalarında birden fazla bilgi kaynağına ulaşmak ve bilginin toplanmasını sağlamak önemlidir. Çünkü farklı kaynaklar farklı açılardan durum değerlendirmesi yapmaya yardımcı olmaktadır. Doğru cevap A’dır.

Norm bağımlı değerlendirme, bireyin belirli bir ya da birden fazla alandaki becerilerini aynı yaş grubundaki diğer kişilerin beceri düzeyleri ile karşılaştırır ve aynı sosyokültürel çevreden gelen, aynı yaş grubundaki kişilere kıyasla bireyin becerilerinin hangi düzeyde olduğunu yaş ya da yüzdelik gibi nicel değerler ortaya koyarak göstermektedir. Öğrencinin performansının belirli standartlar ile karşılaştırılması ölçüt bağımlı değerlendirme olarak tanımlanabilirken, performanstaki değişime odaklanan değerlendirmeler ise dinamik değerlendirme olarak tanımlanabilir. Doğru cevap A’dır.

Standart zeka puanları normatif değerlendirme için kullanılmaktadır. Zeka testi puanlarının belirli bir standart ile karşılaştırılması ölçüt bağımlı değerlendirmeye örnek verilebilir. Öğrencinin performansındaki değişim ise dinamik değerlendirmeye örnek olarak verilebilir.

Özel gereksinimli çocukların erken dönemde tanılanması ve değerlendirilmesi, gelişimsel açıdan risklerin en aza indirgemesi ve çocuğun gelişiminin desteklenmesi için gereklidir. Dolayısıyla erken müdahale sürecinde tarama programı, risklerin görülmesi ve gerekli tedbirlerin alınarak destek hizmetin sunulmasında oldukça önemlidir. Tarama genel anlamda, hastalığı oluşturan risk faktörleri veya klinik bulguları ortaya çıkmadan hastalığı ya da problemi yakalayarak önleme ve /veya kalıcı engellilik ortaya çıkmadan erken tanı ile tedavinin sağlanmasını esas almaktadır. Ta­rama değerlendirmeleri, bir çocuğun gelişimine dair bir ön değerlendirme yapmak, genel gelişimi hakkında bilgi edinmek, gelişimsel alanlarda gecikme yaşayabilecek çocukları be­lirlemek amacıyla yapılmaktadır. Taramanın temel amacı, derinlemesine değerlendirme gerektiren ve özel gereksinimli çocukları belirlemek için hızlı şekilde değerlendirmeyi gerektirmektedir. Tarama çalışmaları, daha detaylı inceleme gerektiren çocukların değerlendirilmesi için tasarlanmıştır. Tarama, çocukların gelişimleri ve öğrenmeleri ile ilgili sorulara cevap vermede sürecin sadece ilk adımıdır.

Ülkemizde Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çocuk ve Ergen Sağlığı Daire Başkanlığı tara­fından yürütülen “Yenidoğan Tarama Programı” bulunmaktadır. Sağlık Bakanlığı tarafın­dan “Yenidoğan Tarama Programını” amacı tüm yenidoğanların Konjenital Hipotiroidi, Fenilketonüri ve Biyotinidaz Eksikliği yönünden taranması, oluşacak zekâ geriliği, beyin hasarları ve geri dönüşümsüz zararların engellenerek, topluma getirdiği ekonomik yükün önlenmesi, akraba evliliklerinin azaltılması konusunda toplum bilincinin artırılması, tanı konan bebeklerde bu hastalıklar nedeniyle oluşacak rahatsızlıkları önlemek amacıyla uy­gun tedavi başlanması ve böylece belli bir zekâ seviyesine ulaşmalarının sağlanması olarak ifade edilmiştir. Ayrıca yenidoğan işitme taramaları da erken dönemde işitme kayıplarının önlenmesi için büyük öneme sahiptir. Dolayısıyla tarama programları, gelişimi risk altında olan çocukların izlemi ve tanılama süreci için dikkate alınması gereken bir konudur.

Özel gereksinimli çocukların tanılanmasında ve eğitim hizmetlerinin verilmesinde iki modelden yararlanılmaktadır. Bunlar; tıbbi ve eğitsel modeldir.

Tıbbi tanılama ile yetersizliğin olup olmadığı belirlenmekte, yetersizliğe neden olan zedelenmenin yeri, derecesi, süreğen olup olmadığı gibi özellikler tespit edilmektedir. Tıbbi tanılama, çocukta var olan zedelenmenin nasıl bir gelişim göstereceğini ve gideri­lebilmesi ile ilgili izlenebilecek yollar konusundaki çalışmaları içermektedir. Ayrıca tıbbi önlemler üzerinde durulmaktadır ve gelişim taramaları yapılmaktadır. Tıbbi tanılama ve gelişimsel testlerden elde edilen veriler ışığında teşhis ve sınıflandırma yapılabilmektedir.

Eğitsel tanılama ile de çocuğun ne tür bir eğitim programına alınmasının uygun olacağına karar verilmektedir.

Tanılamanın erken dönemde yapılabilmesi müdahale programlarının da erken dö­nemde sunulmasını gerektirmektedir. Tanılamanın yapılabilmesi için iyi bir tarama ve izlem programının yürütülmesi gerekmektedir.

Sonuç olarak; tanılamanın mümkün olduğunda erken dönemde gerçekleştirilmesi, çok yönlü olup bireyin tüm gelişim alanlarını kapsaması, farklı disiplinlerdeki uzmanlar tarafından incelemenin yapılması, iş birliğine dayalı çalışmaların yürütülmesi önemlidir. Yapılan değerlendirme sürecinde özel gereksinimli çocuk ve aileden alınan değerlendirme sonuçları dikkate alınmaktadır. Dolayısıyla iş birliğine dayalı yürütülecek çalışmaların ai­lelerin ve özel gereksinimli çocukların düşünceleri alınarak yapılması önemlidir.

Tanılamanın amacı, bir çocuğun var olan performansını, güçlü ve zayıf yönlerini belir­lemek, gelişimsel olarak çocuğu olumlu ve olumsuz etkileyen faktörlerin belirlenmesini, uygun tedavi ve desteğin sunulmasını sağlamak olmalıdır.

Aileler tanılama, değerlendirme ve gelişimsel destek programlarında önemli rollere sahiptir. Ailenin bu rollerini ya da katılım gösterebileceği etkinlikleri beş başlık altında incelemek mümkündür. Wallace ve McLoughlin (1988), anne babaların belirleme- değer­lendirme- program hazırlama- öğretme ve değerlendirme süresinde katılımcı olduklarını belirtmektedirler (Akt. McLoughlin, Lewis, 2005).

Düzenli ve sürekli izlemin yapılması ve kaydedilmesi; uzun ve kısa süreli amaçla­rın, kullanılan yöntemlerin ya da pekiştireçlerin etkinliğini değerlendirerek gerekli değişikliklerin yapılmasını sağlamaktadır (Heward, 2013).

Formal değerlendirmelerde norm bağımlı testler ve değerlendirme araçları kullanıl­maktadır.

Norm bağımlı değerlendirme, bireyin belirli bir ya da birden fazla alandaki becerilerini aynı yaş grubundaki diğer kişilerin beceri düzeyleri ile karşılaştırır ve aynı sosyokültü­rel çevreden gelen, aynı yaş grubundaki kişilere kıyasla bireyin becerilerinin hangi dü­zeyde olduğunu yaş ya da yüzdelik gibi nicel değerler ortaya koyarak göstermektedir. Bu değerlendirme yaklaşımı, bireyin değerlendirilen alandaki becerilerine ilişkin genel bir görünüm ortaya koymaktadır. Norm bağımlı değerlendirme yaklaşımı, değerlendirilen andaki performansa göre çıkarımda bulunmakta ve bireyin performansını geniş örneklem grupları ile karşılaştırmaktadır.

Norm bağımlı değerlendirme, müdahale programı hazırlanabilmesi için tek başına yeterli bilgi sağlamamaktadır. Geçerlik ve güvenirlik gibi psikometrik özellikleri olan norm bağımlı değerlendirmeler, kullanılan değerlendirme aracına ilişkin özel bir eğitim ve belgelenmiş bir uygulayıcı yeterliği (uygulayıcı sertifikası) gerektirmektedir. Bu nedenle norm bağımlı de­ğerlendirme araçları kullanılırken mutlaka uygulama yetkisi olan kişiler tarafından değer­lendirme yapılmalı, kullanılan değerlendirme aracı ile değerlendirilen çocuğun özelliklerinin örtüşmesi sağlanmalıdır. Ayrıca, değerlendirmenin amacına uygun bir araç kullanılmalıdır. Aksi hâlde, hatalı değerlendirme sonuçları elde edilir ve zaman kaybı olur.

Tanılama ve değerlendirme sürecinde tüm alan uzmanları kendi uzmanlık alanında ölçme değerlendirme çalışmalarını yaparak çocuk için en uygun hizmet planının oluştu­rulması için çalışmalıdır.

Unutulmaması gereken, hangi değerlendirme aracı kullanılırsa kullanılsın dikkat edil­mesi gereken önemli hususların olduğudur. Bunlar;

Genel olarak özel gereksinimli çocukların tanılanması ve değerlendirilmesinde dikkat edilmesi gereken konular vardır. Bunlar;

Dil ve konuşma bozukluğunun tanılanmasında ve değerlendirilmesinde öncelikle çocu­ğun genel gelişimsel öyküsünün öğrenilmesi gerekmektedir.

Bununla birlikte, mümkünse işitme taramasının yapılmasının sağlanması ve ardından çocukla birlikte kapsamlı değerlendirme işlemlerine başlanması önerilmektedir. Dil ve konuşma bozukluklarının değerlendirilmesine ilişkin farklı yaklaşımlar bulunmaktadır. Hangi değerlendirme yaklaşımının kullanılacağı değerlendirmenin amacına bağlıdır. Ge­nel olarak bu yaklaşımlar, norm bağımlı, ölçüt bağımlı ve dinamik değerlendirme olmak üzere üç ana başlık altında ele alınabilir.

Ülkemizde de dil ve konuşma becerilerinin değerlendirilmesi amacıyla kullanılan norm bağımlı çeşitli değerlendirme araçları bulunmaktadır. Aşağıda ülkemizde kulla­nılan norm bağımlı bazı değerlendirme araçları ve özelliklerine kısaca değinilmiştir.

Peabody Resim  Kelime Testi (Katz, Önen, Demir, Uzlukaya ve Uludağ,1974); Aslı, İngilizce ‘Peabody Picture Vocabulary Test’ olarak L.M.Dunn tarafından geliştirilen testin Türkçe’ye uyarlanması J. Katz; F. Önen; N.Demir; A.Uzlukaya ve P. Uludağ tarafından yapılmıştır. Peabody Resim Kelime Testi, kelime bilgisinin gelişimini ölçmek amacıyla geliştirilen bir performans testidir. 2–12 yaş arası çocuklara bireysel olarak uygulanabilen test, üzerinde dörder resim bulunan yüz adet karttan ve kayıt formundan oluşmaktadır.

TİFALDİ- Türkçe İfade Edici ve Alıcı Dil Testi (Kazak Berument ve Gül Güven, 2013); Türkçe konuşan 2 - 12 yaş arasındaki çocukların alıcı ve ifade edici dil kelime bilgilerini değerlendirmek amacıyla Türk dilini esas alarak geliştirilmiştir. Alıcı ve ifade edici dil olmak üzere iki alt testten oluşmaktadır. Elde edilen ham puanlar standart puana dönüştürülmekte ve alıcı ve ifade edici dil için yaş eş değer düzeyi belirlenebilmektedir.

Türkçe Erken Dil  Gelişimi Testi (Test  of Early Language Development; TEDİL; Topbaş ve Güven, 2011); Türkçede geçerliği güvenirliği yapılmış, bireysel olarak uygulanan 2–7 yaş arasındaki çocukların alıcı ve ifade edici sözel dil becerilerini ölçmeyi amaçlayan bir testtir. Alıcı Dil ve İfade Edici Dil olmak üzere iki alt testi içermektedir.

Ankara Artikülasyon Testi (AAT) (Ege, Acarlar ve Turan, 2004);  Test, 2–12 yaşlar arasındaki çocukların artikülasyon sorunlarını belirlemeye yönelik olarak tarama ve/ veya ayrıntılı değerlendirme/ terapi amacıyla kullanılmaktadır. AAT’de her ses sözcük başı, sözcük sonu; sözcük içi pozisyonlarda da hece başı, hece sonu ve iki ünlü arası olarak beş pozisyonda kullanılmaktadır.

Zihinsel engelli bireylerin tanımlanmasında üç temel özellik bulunmaktadır. Bunlar zihinsel işlevler, uyumsal davranışlar ve destek sistemlerdir.

Kavramsal beceriler

- Alıcı ve ifade edici dil

- Okuma ve yazma

- Kavram bilgisi

- Para kavramı

- Kendi kendine öğrenebilme

Sosyal beceriler

- Kişilerarası sorumluluk

- Benlik saygısı

- Kurallara uyma

- Saflık

- Kurallara uyma

Pratik beceriler

- Giyinme-soyunma, beslenme, tuvalet gibi günlük yaşam aktiviteleri

- Telefon kullanma, alışveriş yapma, yolculuk yapma gibi enstrumental aktiviteler

Bir bireyin zihinsel engelli sayılabilmesi için;

Zihinsel engelli bireylerin tanımlanmasında üç temel özellik bulunmaktadır. Bunlar zihinsel işlevler, uyumsal davranışlar ve destek sistemlerdir.

Kavramsal beceriler

- Alıcı ve ifade edici dil

- Okuma ve yazma

- Kavram bilgisi

- Para kavramı

- Kendi kendine öğrenebilme

Sosyal beceriler

- Kişilerarası sorumluluk

- Benlik saygısı

- Kurallara uyma

- Saflık

- Kurallara uyma

Pratik beceriler

- Giyinme-soyunma, beslenme, tuvalet gibi günlük yaşam aktiviteleri

- Telefon kullanma, alışveriş yapma, yolculuk yapma gibi enstrumental aktiviteler

Bir bireyin zihinsel engelli sayılabilmesi için;