GELİŞİMSEL TANI VE DEĞERLENDİRME YÖNTEMLERİ

İnsanları diğer canlılardan ayıran en önemli özelliklerinden biri öğrenme kapasitelerinin olu­şudur. Gelişmenin meydana gelebilmesi için öğrenmeye ihtiyaç duyulmaktadır. Öğrenme, bireyin çevresiyle etkileşimi sonucunda meydana gelen nispeten kalıcı davranış değişikliğidir. Örneğin, çocuğun düzgün bir şekilde kalem tutabilmesi için el ve parmak kaslarının, sinir sisteminin, kemiklerin yeter büyüklüğe ve olgunluğa gelmesi yetmez. Kalemin nasıl tutuldu­ğunu görmesi, kalem tutma denemelerini yapması, düzgün tuttuğunda pekiştirilmesi gerekir.

Gelişimde bazı evrensel ilkeler vardır. Gelişimi anlayabilmek ve yorumlayabilmek için bu ilkelerin dikkate alınması gerekir. Bu ilkelerden birisi olan kritik dönem şu şekilde açıklanmaktadır.

Gelişimde kritik dönemler vardır. Organizmanın bazı gelişim alanlarında, öğren­meye ya da gelişmeye eğilimli olduğu belli zaman dilimi vardır. Bu dönemde organizma, çevre etkilerine daha duyarlı olup gelişim etkilenebilir. Yaşa ve kazanılacak beceriye göre değişik öğrenme durumları için farklı kritik dönemler vardır. Kritik dönem, ilgili dav­ranışların kazanılması gereken, kazanılmadığında telafisi çok zor olan gelişim dönemi­dir. Burada en önemli nokta “Zamanlama”dır. Bireye yaşamlarının belirli zamanlarında öğrenme fırsatı sağlanmadıysa gelişim ya yavaşlayabilir ya da tamamen durabilir. Kritik dönemlerde, organizma çevre uyaranlara karşı daha duyarlı olmaktadır. Kazanılması ge­reken dönemlerde kazanılmayan yaşantıların telafisi olmamakta ya da çok zor olmaktadır. Bebeklik döneminde, anne yoksunluğu veya anne yerine geçen kişinin olmaması, çocu­ğun psikososyal gelişiminde olumsuz etki bırakabilir. Doğum öncesi dönemde, ilk üç ay beyin gelişimi için en kritik dönemlerden birisidir.

Gelişimde bazı evrensel ilkeler vardır. Gelişimi anlayabilmek ve yorumlayabilmek için bu ilkelerin dikkate alınması gerekir. Bu ilkeler;

Dolayısıyla gelişim yalnızca çevre etkileşiminin değil kalıtım ve çevre etkileşiminin birlikte ürünüdür.

Sık sık karşılaşılan sorulardan bir tanesi şöyledir: “Gelişimi belirleyen kalıtım mı, yoksa çevresel koşullar mıdır?” ya da “Gelişimin belirlenmesinde, kalıtım mı, çevresel koşullar mı daha etkendir?” Gelişim kalıtım ile çevrenin etkileşimi neticesinde gerçekleşmektedir. Ancak bilimsel bakış açısına göre bazı uzmanlar kalıtımın (genlerin) etkilerinin, bazı uz­manlar ise çevrenin (sosyokültürel ortam, doğum sırası vb.) etkilerinin daha ağırlıklı bir role sahip olduğunu vurgulamaktadır (Cauldfield, 2001).

Günümüzde gelişimin kökenlerine yönelik bu iki farklı görüş artık bir arada ele alın­maktadır. Çevre ve kalıtımın birlikte etkileşerek çeşitli özelliklerin ortaya çıkmasında rol oynadıkları kabul edilmektedir. İnsanın gelişimi gizil güçleri ile çevre güçlerinin etkile­şiminin bir ürünüdür. Asıl önemli olan, kalıtım ve çevresel değişkenlerin etkileşiminin, gelişimi nasıl etkilediğidir.

Gelişimin biyolojik boyutunda; kalıtım ve iç salgı bezleri olmak üzere iki temel faktör yer almaktadır.  Kalıtımla getirilen özellik­lere gelişme olanağı veren ya da sınırlandıran çevre faktörleri ise doğum öncesi, doğum sırası ve doğum sonrası faktörler olarak ele alınmaktadır. Bu faktörlerden doğum sonrası faktörler aşağıdaki şekilde açıklanmıştır.

Doğum Sonrası Gelişimi Etkileyen Faktörler

Doğum sonrası dönemde geçirilen hastalıkların bebek üzerinde çeşitli olumsuz etkileri olabilmektedir. Yeni doğmuş bebeklerde geçirilen ağır fizyolojik sarılık, ateşlenmeler ge­rekli müdahale yapılmadığı takdirde yapısal bozukluklara neden olmaktadır. Uzun süren kronik hastalıklar ise büyümenin yavaşlaması ile sonuçlanır.

Doğum sonrasında ayrıca çocuğun içinde yaşadığı aile yapısı (çekirdek ya da geniş aile), ana-baba tutumları, doğum sırası, aile geçimsizliği, boşanmalar, okul ve öğret­menler vb. hususların tümü onun fiziksel, bilişsel veya psikososyal gelişimini etkileye­bilmektedir.

Yaşlı akrabalardan bir ya da birkaçının aile içinde olduğu geniş aile tipinde, çocuğu büyütme sorumluluğu anne babaya bırakılmaz. Özellikle büyükanne, büyükbabalar ya çocuğu aşırı sevgi göstererek, aşırı koruyarak ya da anne-babanın disiplinini kusurlu bularak bu konuda bir tutarsızlık yaratırlar. Geniş ailede yetişen çocuklar, anne-babaları ile ilişkilerinin zayıf olması nedeniyle onlara yeterince bağlanamazlar. Böyle yetişen ço­cukların, kendilerine güvenlerinin az olduğu, utangaçlık davranışı geliştirdikleri, kendi gereksinimlerini gidermede beceriksiz oldukları, sorumluluk almada yetersiz kaldıkları görülebilir.

İlk Çocukluk Dönemi Gelişim Görevleri

Çocuğu tanıma ve değerlendirme bir süreçtir ve bu sürecin en iyi şekilde yapılabilmesi için bazı önemli ilkelere dikkat etmek gerekmektedir. Bunlar:

Bebeklik ve erken çocukluk dönemindeki çocuklarla birlikte çalışmalar yürüten, bu ço­cukların gelişimleri hakkında bilgi edinmek isteyen tüm alan uzmanların çocuğu tanıma ve değerlendirme sürecinde dikkat etmeleri gereken bazı önemli durumlar bulunmakta­dır. Bunlar şu şekilde sıralanabilir: