Gelişimsel Tanı ve Değerlendirmede Uzman-Aile İş Birliği

Bronfenbrennerin insan gelişiminin ekolojik modeli; çocuğun merkezde olduğu ve çevresinde çocuğu farklı derecelerde etkileyen katmanların olduğu bir sistemdir. Bu modelde beş katman bulunur. İlk katman çocuğun aile ve okul çevresinin bulunduğu mikrosistedir. İkinci katman; aile ve arkadaş grupları, aile ve okul yönetimi, aile ve öğretmenler, öğretmenler ve okul yönetimi arasındaki etkileşimlerin bulunduğu mezosistemdir. Bronfenbrenner tarafından tanımlanan diğer katmanlar ise çocuğa etkisi dolaylı olan egzosistem, makrosistem ve kronosistemdir.

Bağlanma kuramı, Bowlby tarafından geliştirilmiş bir yaklaşımdır. Çocukların yetişkinlerle ilişkilerini açıklayan önemli yaklaşımlardan biridir. Kurama göre bireylerde yakınlık arama ve yakın ilişkiler kurma yönünde evrensel bir eğilim bulunmaktadır ve bu eğilim bebeklikten itibaren başlamaktadır. Bebeklik döneminde geliştirilen güvenli ya da güvensiz bağlanma stilleri ileri çocukluk ve yetişkinlik döneminde değişime dirençlidirler.

Glasser (2005)'e göre insanın “temel ihtiyaçlar” fizyolojik kökenli ihtiyaçlar ve psikolojik ihtiyaçlardır. Fizyolojik kökenli temel ihtiyaçlar beslenme, uyku, dinlenme, güvenlik gibi hayatta kalma ihtiyacını tanımlamakta ve ilk sıralarda yer almaktadır. Psikolojik ihtiyaçlar içinde ise diğer insanlara karşı duyulan bağlılığı ve yakınlığı tanımlayan sevgi ve ait olma ihtiyacı; kendini ifade etme, başarılı olma ve başarılı olarak tanınma, değerli olmayı tanımlayan güç ihtiyacı; bağımsızlık, özerklik, seçimlerde bulunabilme, karar verme olarak tanımlanabilecek özgürlük ihtiyacı; oyun oynama, gülebilme, yeni şeyler öğrenme, hoş vakit geçirebilme, mizah duygusuna sahip olma ve yaşamdan olumlu yanlar çıkarma gibi olumlu durumları içeren eğlence ihtiyacı yer alır.

Sağlık alanında belirlenebilecek özellikler; rutin doktor kontrolleri, evin ısısı, aydınlık olması, hijyen, evde sigara içilme durumu, ailenin aşılar ve çocuk hastalıkları ile ilgili bilgi düzeyleri ve tutumları, ailenin sağlık güvencesi ve benzeri özellikleri kapsar.

Çocuğu tanıma ve değerlendirme çalışmaları kapsamında ailenin çocuk ile ilişkili olarak güvenlik açısından ev ortamının kazalar açısından güvenli olma durumu, çocuğun ev ve ev dışı ortamlarda gözlem altında olma durumu, çocuğun geçirdiği kazalar, çocuğun seyahatlerinde alınan güvenlik önlemleri vb.açısından sorumlulukları bulunmaktadır.

Çocuğu tanıma ve değerlendirme çalışmaları kapsamında aileden bilgi alma yolları belirli kaynaklardan elde edilen verileri içerir. Bu veriler anne ve baba ile yapılan görüşme, anket, ev ziyaretleri gibi çalışmalardan ya da aile ve çocuğun doğal ortamlarında yapılan doğrudan gözlemlerden elde edilebilir.

Ev ziyaretlerinde dikkat edilmesi gereken temel ilkeler şunlardır: 

Ev ziyaretlerinde gözlenebilecek özellikler şunlardır:

Erken eğitim sürecine dayalı aile merkezli felsefenin altındaki temel varsayımlar şunlardır:

Çocuğu en iyi tanıyan kişi aile bireyleridir. 

Aile, kendisi ve çocuğun geleceğine ilişkin kararlar alabilir.

Amaç belirlemede ailenin öncelikleri teme olandır.

Ailenin kültürel kimliğine inançlarına, değerlerine saygı esastır. 

Aile ve uzman arasında işbirliğine dönük bir güven ilişkisi gerekir.

Gözlem; çocukların davranışlarını anlamak ve gelişimleri hakkında doğrudan bilgi edinmek için kullanılabilecek yöntemlerden birisidir. Gözlemlerin çocukların doğal ortamında ya da günlük yaşamda gerçekleştirdikleri etkinliklere benzer durumlarda yapılması, gözlemi yapan kişinin neye dikkat etmesi gerektiğini önceden bilmesi önemlidir. Okul öncesi dönemde (hayal oyunlarında (evcilik, doktorculuk vb.)) anne babanın çocuğa yönelik tutum ve davranışlarının belirlenmesi çocuğu tanıma çalışmalarında aile ile ilgili özellikler hakkında önemli ipuçları sağlar. Ayrıca, oyun etkinliği sırasındaki anne babanın hevesli, uyumlu, duyarlı, ulaşılabilir olması, oyuna katılım göstermesi, emir verici, uyarıcı, çocuğun etkinliklerini engelleyici, koruyucu davranış sergilememesi ve tehdit eden, korkulu, bıkkın, sıkıntılı ve sabırsız ifade kullanmaması gerekir.

Bireysel görüşmede ilkeler ve etik kurallar şunlardır:

Yargılayıcı ifadelerden kaçınma

Görüşmeye uygun bir ortam sağlama ve görüşmenin kesintiye uğramamasını sağlama

Olumlu ve güvene dayalı bir atmosfer sağlama

Görüşmenin amacını açıklama

Aile ile yapılan görüşmelerde sergilenebilecek olumlu iletişim becerileri; içtenlik, koşulsuz olumlu ilgi ve kabul, empatik anlayış, ve etkin dinlemedir. 

Görüşme; belirli bir amaçla yüz yüze gelen iki veya daha fazla kişinin, sözel ve sözel olmayan davranış ve teknikler kullanarak gerçekleştirdikleri bir etkileşim sürecidir. Görüşmenin bireyin özellikleri, görüş ve düşünceleri hakkında bilgi toplamaya, bireyi tanımaya ve yardım sağlamaya yönelik olmak üzere çeşitli işlevleri bulunmaktadır

Anket, insanların yaşam koşullarını, davranışlarını, inançlarını veya tutumlarını betimlemeye yönelik sorulardan oluşan bir araştırma aracıdır. Anketlerin önemli bir özelliği aynı anda birçok kişiden bilgi alınmasını sağlama kolaylığıdır ve zaman açısından da ekonomiktir.

Çocukla ilgili aileden bilgi almanın bir diğer yolu olarak geçerlik güvenirlik çalışması ile standardizasyonu yapılmış ölçekler kullanmaktır. Bu tür ölçekler, çocukların mizaç özellikleri, uyum sorunları ve davranış problemleri, sosyal ve duygusal özellikleri ile ilgili bilgi alınmasını sağlar. Bu tür ölçeklere; Çocuklar için Kısa Mizaç Ölçeği (Yağmurlu ve Sanson, 2004), Otizm Davranış Kontrol Listesi (Irmak, Sütçü, Aydın ve Sorias, 2007), Sosyal İletişim Ölçeği (Öner, Öner, Çöp ve Munir, 2012), 4-18 yaş Çocuk ve Gençlerde Davranış Değerlendirme Ölçeği (Erol vd., 1998) örnek olarak verilebilir.

Çocuğun bilişsel ve dil gelişimi için erken yaşta yetişkinlerle kurulan sözlü etkileşim oldukça önemlidir. Çocuğun dil gelişimi ve okul başarısı ile anne babanın sözlü yanıt vermeye istekli olması, evde kitapların bulunması, erken yaşta kitap okumaya başlanması, evdeki konuşma biçimleri ve ailenin okuryazarlık düzeyleri arasında güçlü ilişkiler bulunmaktadır. Bilişsel ve dilsel uyarıcılara ilişkin belirlenmesi gereken özellikler şunlardır: Çocuğa verilen sözel ve bilişsel uyarıların süresi ve özellikleri, evde kavramlarla ilgili kitaplar (Renk, şekil, sayılar vb.), yap- boz vb. bilişsel oyuncaklar, kalem, boya vb. malzemeler, çocukla birlikte yapılan ev dışı etkinlikler (sinema, müze, tiyatro, gezi vb. olma durumu), çocuğa sözel ve bilişsel uyarı veren aile bireyleri.

Çocuğun sosyal çevresi düşünüldüğünde belirlenmesi gereken özellikler şunlardır: çocuğun okul dışındaki ortamlardaki oyun arkadaşları, arkadaşları ile görüşme sıklığı, kardeşlerinin yaş, cinsiyet gibi özellikleri ve kardeşleri ile olan ilişkileri.

Baumrind’e (1989) göre çocuk yetiştirme tarzları; yetkeci, yetkeli, ve serbest anne baba tutumları olarak üç türdür. Yetkeci çocuk yetiştirme tarzına sahip ailelerin yapısına bakıldığında otoriter, sıkı ebeveyn kontrolünün olduğu, çocuğun kararlara katılmadığı ve aile içinde çok az sıcaklığın olduğu bir yapı görülmektedir. Serbest çocuk yetiştirme tarzına sahip ailelerde aşırı hoşgörülü davranma ya da duyarsızlıktan kaynaklı olarak çocukları istedikleri gibi davranmaları konusunda serbest bırakma görülmektedir. Son olarak, yetkeli çocuk yetiştirme tarzına sahip ailelerde demokratik bir yapı bulunmaktadır. Bu ailelerde anne babanın içten ve destekleyici ancak baskıcı olmayan bir otoritesi vardır. Aile atmosferinde sıcaklık ve sevgiye dayalı olumlu bir ilişki bulunur. Ayrıca, aile içinde roller ve kurallar belirlidir ancak katı değildir.

Çocuğa ait özel alanlar içerisinde yer alan ögeler şunlardır: çocuğun evdeki yaşam, oyun ve etkinlik alanları, kıyafet, oyuncak ve kitap gibi kişisel eşyaları.

Çocukların beslenmelerine ilişkin belirlenebilecek özellikler: Çocuğun anne sütü alımı ile ilgili bilgiler, sağlıklı besinle- re ulaşma durumu, öğünlerde aldığı gıdalar ve çeşitleri, kendini beslemeye başlama yaşı, beslenme özellikleri, beslenme ile ilgili istenmeyen davranış ve alışkanlıklar (TV karşısında yeme, yemek yemeyi reddetme, ağızda tutma, az yeme, yemek seçme, yemek yedirecek kişiyi seçme vb).