GELİŞİMSEL TANI VE DEĞERLENDİRME YÖNTEMLERİ - Deneme Sınavı - 20

Bağlanma kuramı Bowlby tarafından geliştirilen ve çocukların yetişkinlerle ilişkilerini açıklayan önemli yaklaşımlardan biridir. Kurama göre bireylerde yakınlık arama ve yakın ilişkiler kurma yönünde evrensel bir eğilim bulunmaktadır ve bu eğilim bebeklikten itibaren başlamaktadır. Yeni doğan bebeklerin yalnızca onlara bakmaya ve korumaya istekli bir yetişkinin varlığında yaşamlarını sürdürebilecekleri gerçeği nedeniyle bebekler bakım veren kişi ile etkileşimi sağlamaya yardımcı davranışlar (emme, izleme, gülümseme, ağlama, dokunma) ile donanımlı olarak dünyaya gelirler. Bebeğin doğuştan getirdiği bu özellikleri, bakım veren ile düzenli ve tutarlı bir etkileşim kurması sonucu gelişmektedir. Doğru cevap A seçeneğidir.

Maslow ve Rogers’ın temellerini attığı insancıl yaklaşıma göre çocuk kendini gerçekleştirme doğrultusunda doğuştan gelen bir güce sahiptir. Bu gücün ortaya çıkması çevresel etkenlerle belirlenmektedir. Buna göre bireyin özelliklerini hem biyolojik yapısı hem de çevre birlikte belirlemektedir. Bu görüş, uygun ortamını bulduğu zaman bir meşe palamudunun meşe ağacı olmak üzere doğal yoldan ilerleyerek olumlu yönde “otomatik olarak” büyümesine benzetilmektedir. Başka bir deyişle çocuk her yeni deneyimini, doğuştan sahip olduğu kendisini gerçekleştirme eğilimini kolaylaştırması ya da zorlaştırması açısından değerlendirmektedir. Doğru cevap D seçeneğidir.

Bronfenbrenner tarafından geliştirilen ekolojik modelde  çocuğun günlük yaşamında karşılıklı iletişimde bulunduğu, ilişki kurduğu kişileri kapsayan ve çocuğu en fazla etkileyen katman Mikrosistem olarak adlandırılmakta ve çocuğun aile ve okul çevresinden oluşmaktadır. Doğru cevap E seçeneğidir.

Aile içi kurallar, çocuğun davranışlarını düzenlemeye yönelik belirlenen sınırlamalar, evde çocuğun üstlendiği sorumluluklar, çocuğun uyması beklenen kurallar ve sınırlar, kurallara uyulmaması durumunda uygulanan yaptırım ya da cezalar vb. gibi özellikler çocuğu tanıma ve değerlendirme çalışmalarında "anne-baba tutumları" kapsamında belirlenmesi gereken aile özelliklerindendir. Doğru cevap C seçeneğidir.

Çocuğu tanıma ve değerlendirme çalışmalarında belirlenmesi gereken aile özelliklerinden bilişsel ve dilsel uyarıcılar ile ilgili belirlenebilecek özellikler; evde kavramlarla ilgili kitaplar (Renk, şekil, sayılar vb.), yapboz vb. bilişsel oyuncaklar, kalem, boya vb. malzemeler, çocukla birlikte yapılan ev dışı etkinlikler (sinema, müze, tiyatro, gezi vb. olma durumu), çocuğa sözel ve bilişsel uyarı veren aile bireyleri, çocuğa verilen sözel ve bilişsel uyarıların süresi ve özellikleri vb. özelliklerdir. Doğru cevap E seçeneğidir.

Aile hakkında en iyi bilgi alma yerinin kendi yaşam alanı olan ev ortamının olduğu söylenebilir. Bu nedenle çocuğun yaşam alanını görmek, aile ve çocuk hakkında bilgi edinmek açısından ev ziyaretleri önem taşımakta ve çocuğu tanıma çalışmaları içinde önemli bir yer tutmaktadır. Doğru cevap B seçeneğidir.

Ev ziyaretlerinin planlı ve amaca yönelik olması gerekmektedir. Doğru cevap B seçeneğidir.

Çocuğu ile ilgili bilgileri paylaşırken aileyi duyarlı bir biçimde dinlemek, duymak ve anlamak çok önemlidir. Bir başka kişiyi etkin olarak dinlemek; ona “seni önemsiyorum” mesajını vermeyi sağlamaktadır. Bunun için aileyi olumlu bir tutum içinde, dikkatle dinlemek, onun hislerini ve söylemek istediklerini anlamaya çalışmak ve bunları özetleyerek ifade etmek gerekmektedir. Bu durum aile ile yapılan görüşmelerde sergilenebilecek olumlu iletişim becerilerinden etkin dinleme özellikleridir. Doğru cevap A seçeneğidir.

Verilen örnekte Onur beyin kısa zaman içinde çok kişiden bilgi toplaması gerekmektedir. Anketler aynı anda birçok kişiden bilgi alınmasını sağlama kolaylığı ve zaman açısından ekonomik olması gibi nedenlerle aileden bilgi alma amacıyla çocuğu tanıma çalışmaları kapsamında kullanılabilmektedir. Doğru cevap C seçeneğidir.

Erken eğitim sürecine dayalı aile merkezli felsefenin altındaki temel varsayıma göre amaçların belirlenmesinde ailenin öncelikleri esastır. Doğru cevap D seçeneğidir.

Gelişimsel değerlendirme, normal gelişim gösteren, özel gereksinimi olan veya hastanede yatan çocukların tüm gelişim alanlarını formal ve informal değerlendirme araç, yöntem ve teknikleri kullanılarak değerlendirme, gelişimsel sapma, risk taşıma ya da gecikmeleri önleme ile ilgili durumlarda erken müdahale sağlama ve gelişimi destekleyici programlar hazırlama gibi amaçları içeren çok yönlü bir süreçtir. Bu kavramları tanımlayacak olursak gelişimsel gerilik, çocuğun akranlarından bilişsel, motor, sosyal- duygusal, dil gelişimi ya da fiziksel bağlamda farklı özelliklere sahip olması olarak ifade edilebilir. Risk taşıma ise gelişimsel değerlendirme sonuçlarına göre mevcut durumda yetersizlik ya da güçlük durumu belirlenmemiş ancak birçok faktör göz önünde bulundurulduğunda ileride yeter­sizlik gösterme ihtimali normalde beklenenden daha fazla olan çocukları ifade etmektedir

Değerlendirme sonuçlarının yorumlanmasında dikkat edilmesi gereken birtakım kurallar bulunmaktadır. Bunlar aşağıda sıralanmıştır.

Yönlendirme, özel gereksinimleri olan bireyin gelişimsel değerlendirme ve tanılama sonucuna göre en az sınırlandırılmış eğitim ortamı ve özel eğitim hizmetine karar verilerek eğitim planı ve özel eğitim değerlendirme kurul raporu hazırlanmasını içeren bir süreçtir. Bu sürecin sonunda Özel Eğitim Değerlendirme Kurul Raporu düzenlenir. Yönlendirme kararı verilen birey için özel eğitim değerlendirme kuru­lu tarafından eğitim planı da hazırlanır. Eğitim planı doğrultusunda bireyin devam ettiği okul veya kurumda Bireyselleştirilmiş Eğitim Planı (BEP) hazırlanarak uygulanır. Yerleştirme ise Rehberlik Araştırma Merkezinde tanılaması yapılan ve özel eğitim değerlendirme kurulunca herhangi bir özel eğitim kurumuna yönlendirme­si yapılan çocukların uygun okula yerleştirilmesidir.

Aynı zamanda, öğretime nereden başlayıp nelerin öğretilmesi ve nasıl öğretilmesine ilişkin eğitsel kararlar alınması gerekmektedir. Çocuğa özgü oluşturulan bu programlar öğretmen, anne baba, uzman, kardeş ve (eğer uygunsa) çocuğun ortaklaşa katılımı ile geliştirilir.

Sonuç olarak gelişimsel değerlendirme yapmak; tek başına çocuk ve ailesi için gerek­sinimlerin yerine getirildiği anlamı taşımamalıdır. Bunun yanı sıra yapılan değerlendirme sonuçlarının yorumlanması; aile ve çocuk için uygun programın belirlenerek uygulanma­sını gerektirmektedir.

Erken müdahale, özellikle doğumdan ilk iki yıla kadar olan dönemde çocukların bilgi ve becerilerinin gelişmesi amacıyla uzmanlar ile gelişimi risk altında olan ya da özel gereksinimli olan çocukların anne-babalarının iş birliği içinde çalışması anlamına gel­mektedir. Hanson ve Lynch (1995), erken müdahalenin küçük çocuklar ve ailelerine yönelik sağlık hizmetlerini, sosyal servisleri ve eğitim amaçlarını içeren kapsamlı bir program olduğunu belirtmişlerdir (Akt. Howard, Williams ve Lepper, 2010). Dolayısıy­la doğumdan sonra gelişimsel değerlendirmenin erken dönemde yapılması gelişimsel olarak riskli bebek ve çocukların belirlenmesinde ve erken müdahale programının baş­latılabilmesinde önemli olmaktadır.

Erken müdahale, özellikle doğumdan ilk iki yıla kadar olan dönemde çocukların bilgi ve becerilerinin gelişmesi amacıyla uzmanlar ile gelişimi risk altında olan ya da özel gereksinimli olan çocukların anne-babalarının iş birliği içinde çalışması anlamına gel­mektedir. Hanson ve Lynch (1995), erken müdahalenin küçük çocuklar ve ailelerine yönelik sağlık hizmetlerini, sosyal servisleri ve eğitim amaçlarını içeren kapsamlı bir program olduğunu belirtmişlerdir (Akt. Howard, Williams ve Lepper, 2010). Dolayısıy­la doğumdan sonra gelişimsel değerlendirmenin erken dönemde yapılması gelişimsel olarak riskli bebek ve çocukların belirlenmesinde ve erken müdahale programının baş­latılabilmesinde önemli olmaktadır.

Erken müdahale çalışmalarında gözlem raporları standardize testler, gelişimsel tanı ve değerlendirme araçları, akademik başarı testleri, ölçüt bağımlı testler, performans test­leri, kullanılmaktadır. Kullanılan tüm bu araçların uygulanması sonucunda uzmanlar ve aileler çocukların genel gelişim performansı ile ilgili bilgi edinebilir ve görüş alışverişinde bulunabilirler. Bu karşılıklı iletişim ve etkileşimin ardından, gelişimsel profil, gecikmeler ya da beklenenden ileri düzey performans ve riskli durumların tamamı göz önünde bu­lundurulur. Dolayısıyla aile programın içinde yer almaktadır.

Bir bebeğin ya da çocuğun bakımında birinci derece sorumlu olan kişi genellikle an­ne-baba ya da çocuğun bakımını üstlenen üçüncü bir kişi olabilmektedir. Erken müdahale programlarının da ailenin aktif katılımına önem vermesi; çocuğun yakından tanıdığı kişi­lerin çocukla birlikte olması ve doğal rutinlerini bu kişiler aracılığı ile sağlaması açısından da oldukça yararlıdır.

Erken müdahale çalışmalarında müdahale, birden fazla gelişimsel alana hitap etmek zorunda kalabilir. Bu nedenle bir grup uzmanın iş birliği içinde çalışması beklenir. Bu iş birliği çalışmalarında etik konusu da dikkate alınmalıdır. Etik konusu, gelişimsel değer­lendirme sonuçlarının kullanımı konusunda en önemli konulardandır. Bu konuda ulusal ve uluslararası alanda mevcut olan etik ilkeleri ve uygulama boyutlarını incelemek, uygu­lamalarda yaşanabilecek etik ihlallerini ortadan kaldıracaktır. Gelişimsel değerlendirme sonucunda elde edilen bilgilerin çocuğun yararına kullanılacak şekilde tedavi ve eğitim hizmetlerinin planlanması amacıyla değerlendirilmesi yararlı olacaktır. Ayrıca çalışmala­rın süreklilik arz etmesi, değerlendirmenin de süreklilik kazanması anlamına gelmekte­dir. Gelişimsel değerlendirme her tekrar edildiğinde sonuçlar tekrardan yorumlanmalı ve değerlendirilmelidir.

Özel gereksinim alanları ve özel gereksinimli çocuklarının ihtiyaçlarının çeşitlilik gös­termesi sebebiyle sunulan eğitim hizmetleri de geniş bir alana yayılmakta ve çeşitlilik gös­termektedir.

Ülkemizde gelişimsel değerlendirme ve tanılama sonrasında özel eğitime ihtiyacı olan bireylerin eğitim alabileceği okullar ise aşağıda verilmiştir.

Özel gereksinim alanları ve özel gereksinimli çocuklarının ihtiyaçlarının çeşitlilik gös­termesi sebebiyle sunulan eğitim hizmetleri de geniş bir alana yayılmakta ve çeşitlilik gös­termektedir.

Ülkemizde gelişimsel değerlendirme ve tanılama sonrasında özel eğitime ihtiyacı olan bireylerin eğitim alabileceği okullar ise aşağıda verilmiştir.

Kaynaştırma uygulamalarının amacına uygun ve beklenilen yararı sağlayabilmesi için destek özel eğitim hizmetlerine ihtiyaç olabilmektedir. Bu hizmetler; kaynak oda, sınıf içi yardım, özel eğitim danışmanlığı gibi özel eğitim hizmetleri olabilmektedir.

Kaynaştırma programları, eğitim ve öğretim programlarını uyarlayabilme veya uygun yeni programlar oluşturabilme ve özel gereksinimli çocuğun gereksinimlerini karşılaya­bilecek ortamları yaratacak öğretimsel uygulamaları ve stratejileri içinde barındıran bir program olmalıdır.

Kaynak odada eğitim, bireysel ya da küçük grup eğitimi olarak özel eğitim öğretme­ni tarafından verilmektedir. Kaynak oda uygulamasında her ne kadar çocuk sınıf dışı­na çıkıyorsa da çocuğa verilecek destek, sınıfta verilen derse paralellik gösterecek ya da dersle ilgili eksiğini kapatacak nitelikte olmaktadır. Kaynak oda uygulamalarında bu konuya dikkat edilmesi gerektiğine vurgu yapılmaktadır. Bazı araştırmacılar, kaynak oda uygulamasının amacına uygun olarak iyi düzenlenmediğinde çok etkili olmadı­ğını belirtmişlerdir (Baker ve Zigmond, 1995). Kaynak oda uygulamalarının amacına uygun hizmet verebilmesi için sınıf öğretmenlerinin ve kaynak oda öğretmenlerinin iş birliği içinde olması ve program planlamalarında karşılıklı görüş alışverişinde bulun­maları gerekmektedir.

Özel eğitim sınıfı ise tipik gelişim gösteren çocukların bulunduğu eğitim kurumunda ayrı bir sınıf olarak programını yürütmektedir. Bu çocuklar kendisi gibi özel gereksinimli çocuklarla birlikte eğitim almakta, okul faaliyetlerinde diğer çocuklarla bir araya gelebil­mektedir. Özel eğitim okullarında ise tüm okuldaki çocukları özel gereksinimli çocuklar­dan oluşmaktadır.

Her alanda olduğu gibi özel gereksinimli bireylerin gelişimsel destek çalışmalarında bilimsel yöntemler kullanılması kaçınılmazdır. Bireyin yaşam kalitesini artırmaya ve top­lumsal yaşama katılımını sağlamaya dönük uygulamalar ve yeni yaklaşımlar, ilerleyen yıl­larda da alanın en önemli konularını oluşturmaya devam edecektir.

Özel gereksinimli çocuklar gelişimsel değerlendirme, izlem ve destek çalışmaları yü­rütülürken yaşamın belirli dönemlerinde farklı hizmetlerden yararlanmaktadırlar. Bu ço­cuklar bir dizi gelişimsel aşamada dikey geçiş deneyimi kazanmaktadırlar. Bu aşamalar bebeklik ve ilk çocukluk dönemi ele alındığında; hastaneden eve, evden erken müdahale programlarına, erken müdahaleden okul öncesi programa ve okul öncesi programdan anasınıfı ve ilkokula geçiş olarak ifade edilebilir (Wolery, 1989).

Özel gereksinim alanları ve özel gereksinimli çocuklarının ihtiyaçlarının çeşitlilik gös­termesi sebebiyle sunulan eğitim hizmetleri de geniş bir alana yayılmakta ve çeşitlilik gös­termektedir.

Ülkemizde gelişimsel değerlendirme ve tanılama sonrasında özel eğitime ihtiyacı olan bireylerin eğitim alabileceği okullar ise aşağıda verilmiştir.

Kaynaştırma uygulamalarının amacına uygun ve beklenilen yararı sağlayabilmesi için destek özel eğitim hizmetlerine ihtiyaç olabilmektedir. Bu hizmetler; kaynak oda, sınıf içi yardım, özel eğitim danışmanlığı gibi özel eğitim hizmetleri olabilmektedir.

Kaynaştırma programları, eğitim ve öğretim programlarını uyarlayabilme veya uygun yeni programlar oluşturabilme ve özel gereksinimli çocuğun gereksinimlerini karşılaya­bilecek ortamları yaratacak öğretimsel uygulamaları ve stratejileri içinde barındıran bir program olmalıdır.

Kaynak odada eğitim, bireysel ya da küçük grup eğitimi olarak özel eğitim öğretme­ni tarafından verilmektedir. Kaynak oda uygulamasında her ne kadar çocuk sınıf dışı­na çıkıyorsa da çocuğa verilecek destek, sınıfta verilen derse paralellik gösterecek ya da dersle ilgili eksiğini kapatacak nitelikte olmaktadır. Kaynak oda uygulamalarında bu konuya dikkat edilmesi gerektiğine vurgu yapılmaktadır. Bazı araştırmacılar, kaynak oda uygulamasının amacına uygun olarak iyi düzenlenmediğinde çok etkili olmadı­ğını belirtmişlerdir (Baker ve Zigmond, 1995). Kaynak oda uygulamalarının amacına uygun hizmet verebilmesi için sınıf öğretmenlerinin ve kaynak oda öğretmenlerinin iş birliği içinde olması ve program planlamalarında karşılıklı görüş alışverişinde bulun­maları gerekmektedir.

Özel eğitim sınıfı ise tipik gelişim gösteren çocukların bulunduğu eğitim kurumunda ayrı bir sınıf olarak programını yürütmektedir. Bu çocuklar kendisi gibi özel gereksinimli çocuklarla birlikte eğitim almakta, okul faaliyetlerinde diğer çocuklarla bir araya gelebil­mektedir. Özel eğitim okullarında ise tüm okuldaki çocukları özel gereksinimli çocuklar­dan oluşmaktadır.

Özel eğitim öğretmenleri özel eğitim merkezlerinde bireysel eğitim programları ile çocuğun gelişimini destekleyici öğretim yaparken aynı zamanda kaynaştırma programın­da da sistemin bir parçası olarak görev alırlar. Özel eğitim öğretmenleri MEB Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği’nde belirtildiği üzere aşağıda belirtilen görevleri yapmaktadır.

Aile bireylerinin tutumu, kardeş ilişkileri ve çevreyle iletişimde olası sorunlar konusunda rehberlik yapma görevi özel eğitim öğretmenlerinin değil rehber öğretmenlerin görevleri arasında yer almaktadır.

Okullarda uygulanan olumlu davranışsal destek planı, hızla değişen ve çeşitlenen prob­lem davranışları önleme ve azaltmada, toplumsal yaşama katılımı kolaylaştırmada yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu plan; etkinlik, yer, zaman ve bireyin sık sık karşılaştığı sosyal ortamların hepsine davranışsal destek sağlamayı amaçlamaktadır (Dunlap ve Carr, 2007). Özellikle çoklu yetersizliklere sahip bireylerde uygulanacak bu program, problem dav­ranışların sağaltımı konusunda ve toplumsal yaşama katılımı destekleyen çalışmalardan olması nedeniyle önem arz etmektedir. Diğer bir model olan uygulamalı davranış anali­zi ise davranış analizi ilke ve süreçlerini kullanarak bireylere sosyal açıdan önemli olan davranışları kazandırmaya odaklı bir disiplindir. Uygulamalı davranış analizi ilkeleri özel eğitim, genel eğitim ve psikoloji, ekonomi gibi farklı disiplinlerde de kullanılmaktadır.

Özel gereksinimli çocukların toplumsal hayata katılımında kapsayıcılık önemli bir yer tutmaktadır. Toplumun genel olarak özel gereksinimli çocuklarla ilgili olumsuz algısının düzeltilmesi, yaklaşımların daha olumlu bir şekilde olması toplumsal hayata katılımın mümkün olduğunca bağımsız olarak gerçekleşmesinde önemli olmaktadır. Sonuç olarak toplumsal yaşama katılımda hizmetin özel gereksinimli bireyler için gelişim destek odaklı bir program toplumun diğer kesimi için de özel gereksinimliliği anlamak üzerine odaklan­ması beklenmektedir.